Hindoueth

Hindoueth (aswonnys ynwedh avel सनातन धर्म Sanātana Dharma, po "an fydh ow turya bynari") yw kryjyans dharmek ow talleth yn Eynda. Yma a-dro dhe 940 milyon a dhyskyblon y'n nor, gelwys Hindouyon, ha 94 kansrann anedha yn Eynda hag Asi Soth. Gnas arbennik a Hindoueth yw dyversita kryjyansow, praktisyow ha skryptors. Byttegyns, yma unnses yn mysk an dyffransow ma, dell dheriv an linenn ma a'n Ryg Veda (Lyver I, Hymna CLXIV, Gwers 46):

An lyther sans omkara. Om yw ton unnik gwrians, a-ban veu an bys gwrys pan leveris Brahma an son ma, herwydh an hengov Hindou.

Sanskrit: एकम् सत् विप्राः बहुधा वदन्ति

Treuslytherennans: Ekam Sat Viprāḥ Bahudhā Vadanti

Kernewek: Onan yw an Gwir, mes an Dhoethyon a's aswonn avel Lies.

An Vedas yw hen skryptors an wonisogeth Eyndo-Aryanek. Yth yns i kuntelles hymnys ha dyskansow gwrys a-dro dhe'n vlydhen 1000 kyns an Oes Kemmyn, hag i holys hwath gans Hindouyon. Mes skryptors pals re devis a-dhia an oes Vedek, y'ga mysk kampoellasow skyansek (r.e. an Upanishads ha Brahmanas) ha dew vardhonek meur mythologiek, Mahabharata ha Ramayana. Rann boesek an Mahabharata yw an Bhagavad Gita, yn le'ma Kryshna ow tisplegya dhe Arjuna lies poynt selvenek a dybyans Hindou.

Kryjyans

War-lergh moyha Hindouyon, Dywses yw onan. Vayshnavydhyon a aswonn Dywses avel Kryshna, Rama, po ken enep a Vishnou. Shayvydhyon ha Shaktydhyon a'n aswonn avel Shiva warbarth gans y gowethes ha “galloes” Shakti. Yma Smartydhyon ow tyski bos Dywses yn puptra ha pubonan. Yma leun a hwedhlow sans a-dro dhe dhywow hag a yw enebow an Dywses. Ganesha, Sarasvati, Skanda, Hanuman, ha Lakshmi yw dywow erell a vri arbennik.

Tempel Hindou yn breow Maysour, Eynda Soth.

Herwydh Hindouyon, mernans yw sywys gans dasvywnans dres troweyth a bes, gelwys samsara. Rag diank an droweyth ma hag omgesunya y'n gwynnvys a Dhywses (studh gelwys moksha), res yw dhe dus obaya aga devar spyrysek (dharma) rag drehedhes keweras tamm ha tamm. Yma'n ober gwrys y'n bys ma (karma) ow ri delys y'n nessa bywnans.

A-ban wra puptra rann a spyrys kemmyn an bys oll (atman po Brahma), yma Hindouyon ow talvos ahimsa, po anfreudh. Ahimsa yw omassayys der berthyans, skonya a gig, h.e.

Yma'n Drynses Hindou ow konsystya a'n Gwrier Brahma, an Gwithyas Vishnu, ha'n Distruyer Shiva.

Devos

Den ow kordhya yn dowr Ganga orth Varanasi, sita bergherinses yn Eynda Gledh.

Tempel Hindou yn Goa.

Y fydh Hindouyon ow kordhya Dywses yn nebes furvyow, mes an moyha niver a wordh Vishnou, yn arbennik y omdhiskwedhyans (avatar) avel an arloedh Kryshna. A-dhia an 6ves kansblydhen, an movyans omriadow (bhakti) re boeslevas kerensa ynter an gordhyer ha'n dyw dewisys (Ishtadeva).

Yn devosow Hindou, yth enor gordhyoryon an dhywow yn chi po orth tempel owth aga hynnik boes, kosta, tan, po bleujennow hag ow kana hymnys. Yma lies hymna a dhevedhyans an Vedas; mes yma par arall a gan sans, bhajan, skrifys dre vras y'n 14ves-17ves kansblydhynyow ha kevrennys dhe'n movyans bhakti. Milyonow a Hindouyon a wra pergherinses dhe leow sans – rag ensampel, Varanasi, Rameshwaram, Ayodhya, Haridwar, Nashik, Ujjayn, Allahabad ha Somnath. Dowr Ganga yw pur sans, war-lergh Hindoueth. Yma Hindouyon owth enora bughes, awos aga bos “mammethow” tus. Ny dhyber Hindouyon pals bewin – hemm yw elvenn boesek a ahimsa (anfreudh). Sans yw simys ynwedh, awos an gweres res gans Hanuman ha'y lu a simys dhe Rama rag fetha an jevan Ravana (ha re ravnas Sita, gwreg Rama, war-lergh an Ramayana).

Yoga yw sort a braktis spyrysek Hindou, ow kesunya manerow omdhoen, keurganow (mantras), preder, omrians, h.e. An geurgan geryes gwella yw an Gayatri Mantra, dhiworth an Ryg-Veda (Lyver III, Hymna LXII, Gwers 10):

Sanskrit: ॐ भूर्भुवस्वः | तत् सवितूर्वरेण्यम् | भर्गो देवस्य धीमहि | धियो यो नः प्रचोदयात्

Treuslytherennans: Om bhūr bhuva svaḥ / tat savitūr vareṇyam / bhargo devasya dhīmahi / dhiyo yo naḥ pra-codayāt

Kernewek: Om yn-dann an nor, y'n nor, hag y'n nev. / Golowder bryntin an dyw Savitar / a'n drehethyn / may hentrynno agan gologhas.

Varna ha jati

War-lergh an Bhagavad Gita, yma dharma (devar spyrysek) a bubonan ow tyffra herwydh agh (varna) an person. Ytho, devar an shudras (tiogyon) yw ammetha; devar an vayshyas (marchons) yw kenwertha; devar an kshatriyas (breselysi) yw omgasa; ha devar an brahmanas (oferysi) yw gordhya. Yth esa tus heb varna byth – gelwys dalits hedhyw – a esa arweskys gans remenant an poblans avel achouta (andochyadow, na allo bos tevys).

Y'n eur ma, pub varna yw kevrennys yn lies jati. Yn hengovek, nyns o eseli a jatis dihaval ow tybri warbarth na demmedhi y gila. A-dhia anserghogeth Eynda, an dyffransow ma reth omwannhes, mes yma arwodhvos jati ha varna ow pesya. Lies dasfurvyer Hindou – y'ga mysk Rammohan Roy, Ramakryshna, hag M.K. Gandhi – re hwilas distrui kammhynsethow jati hag andochyadowder.

Istori ha kryjyansow erell

Bouddhisteth ha Jayneth a dhallathas avel vershyons dasfurvys a Hindoueth nebes kansblydhynyow kyns an Oes Kemmyn. Ynsi a naghas dihevelepterow jati ha varna hag awtorita an Vedas, mes a besya ow koela orth samsara (an droweyth a vywnans ha dasvywnans), an Upanishads, hag elvennow erell a'n hengov Hindou. Ytho, Hindoueth vrahmanek y's tevo le rowedh es Bouddhisteth yn Eynda glasek dres nebes kansblydhynyow. An movyans bhakti a nowydhhas bywder an hengov Hindou, ha'n woedh skyansek Vedanta a dhisplegya tybyansow an Vedas yn lies furv. Hindoueth a omlesas a-dreus Asi Soth-Est, le may fes an kryjyans hwath (yn arbennik yn Bali ha howldrevel Java).

Wosa tevyans Islam yn Asi Soth, yth esa lies urdh ha doeth ow kesunya spyrysogeth Hindou ha Muslim – rag ensampel, Kabir ha Gourou Nanak (an fondyer a Sikheth).

An erthygel ma yw skrifys yn Kernewek Kemmyn.