Hyns-horn Resrudh ha Dowr an Chas

Linen hyns-horn moon a-varr yn Kernow o an Hyns-horn Resrudh ha Dowr an Chas. Y feu ygerys yn 1825 ha byldyes rag karga eskorrans an balyow kober yn arenebedh Pluwwenep dhe'n porthvaow war an Heylyn Restrongos a-dro dhe Dheveryon, ha rag dri glow yn-bann avel keunys rag an jynnow balweyth; diwettha ev a garyas tymber rag jistys pytt ha glow rag chiow.

Tamm moy es 9 milder (14 km) hir o an hyns-horn a veu byldyes dhe eyj kledhrennow kul 4 tros-hys (1,219 mm). Mergh a dennas an kensa trenow, mes lokomotyvyow-ethen a veu devnydhyes yn tiwettha. An hyns-horn a gregas war ekonomieth an balyow esa servyes ganso, ev a sewenis dhe'n keth pols avel an balyow. Hag i ow nagha, an hyns-horn a naghas keffrys. Ev a wrug degea wor'tiwedh yn 1915. Ny garyas ev trethysi bythkweth.

Y hyllir tresya lower a'n hyns hwath ha rann anodho yw Hyns-Diwrosa an Hyns-horn Resrudh ha Dowr an Chas.

Istori

Istori a-varr

Hwelji an hyns-horn yw hel an wig yn Deveryon y'n jydh hedhyw.

Meur ras dhe'n domhwelans diwysyansek, power-ethen a wrug mos ha bos kavadow yn Kernow a wallosegas an balya downna a vonow. Kober a-dhyworth Kernow a veu gorhellys dhe Gembra Soth awos bos res kavos meur a low rag y smeltya.

Ytho, yth esa fog war gargyans an kober ha sten dhe borth-mor ra'ga gorhella dhe-ves ha rag dri glow dhe'n jynnow-ethen a oberas an balyow esa owth ynkressya. Yn 1809, hyns-tramm privedh a veu byldyes dhe junya Porthtreth war arvordiryow an north gans an balyow a-dro dhe Bluwdhey ha Skorya, henwys an Hyns-tramm Porthtreth ha'n Hyns-tramm Poldice diwettha. Awos bos privedh an hyns-tramm ha'n porth yn Porthtreth, ny yllsons bos devnydhyes gans perghennow an balyow esa ow kesstrivya.

Balyow Kresennys

Yn 1819, an negysydh John Taylor a wobrenas an Balyow Kresennys yn kosk. Y fons bagas a bymp bal a via forsakyes yn 1811 hag esa livys. Taylor a ynstallyas dew jynn-pompya 90 meusva - brassa ensamplys a'gan eghen y'n bys - hag ygeri skorenn kober 1 mildir (1.6 km) hir, brassa an bys y honan. An Balyow Kresennys a wrussa mos ha bos an pennval kober yn Kernow.

Mes res eses trovya furv a garya an monow dhe varghas. Dowrgleudh ha plottys erel a via profyes, mes nyns esens kowlwrys. Taylor a vynnas hyns-horn dhe garya eskorrans y valyow dhe Benn war Heylyn Restrongos. Ev a gevis skoodhyans arghansek yn Loundres heb skoodhyans a vernyow kernowek.

Reyth an Hyns-horn

Reyth an Senedh veu grontyes war an 17ves mis Metheven 1824 gans chatel a £22,500 ha kummyas dh'y veurhe gans £10,00 aral mars a res. Yth esa'n hyns-horn dhe vos oberans-toll, res o dhe'n karyoryon devnydhya kertys aga honan wosa i dhe be an toll.

An reyth a leveris bos an pennhyns dhe vos a-dhyworth Resrudh dhe Benn gans lower a skorrennow, ow komprehendya onan a-dhyworth Dewdhek Stamp dhe Dhowr an Chas. Yth esa dhe vos gwellheansow dhe'n porth yn Narabo yn arenebedh Deveryon. An hyns eth dres Karardhek hag yn-nans an Nans Karnan dres Besow.

Drehevyans hag ygeryans

Byldyes a veu an hyns-horn yn snell gans William Bruntonnas, mab an deviser albanek. Yth esa meur a dhorgeow ha serth o hyns an hyns-horn a ascendyas 600 tros-hys a-dhyworth Deveryon. An geyj a 4 tros-hys (1,219) o kemmyn yn Kembra Soth ha kledhrennow amal a veu devnydhyes.

Rannow a'n hyns-horn a ygeris a-dhyworth 1824, mes nyns esa saw yn 1826 yth ygeris an linen brederys. Yn 1827 ystynnansow a veu bylydyes hag ygerys; a-dhyworth Dibarthva Hwel Buller dhe Resrudh y honan ow servya an bal Penn-an-Dre ha'n drev hy honan, ha mildir aral a-dhyworth Deveryon dhe Gay Penn.

Oberansow a-varr

Hyns-tramm esa oberys gans mergh o va yn hwreydhek. trenow esa tennys yn pub tu gans mergh hag yth esa meur a loupys-passya. An hyns-horn a garyas moy ages gwaytyes, gans moy ages 58,000 tonnas ha dendyl moy ages £2,000 pub bledhen. Leow-passya keworansel a veu ynstallyes yn 1831 ha'n porthvaow yn Deveryon a veu ystynnys.

Yth esa res nowedhi an kledhrennow yn 1831 - hemma war hyns-horn heb lokomotyvyow - hag yth esa problemys gans dasworrans an stockys men a ledanhas an geyj.

Kensa chalenjys

An Hyns-horn Kernow West a ygeris yn 1839 ha gallesogi essa hedhas dhe borthow war arvordiryow an north. Y'n kethsam bledhen, gobrenans Taylor rag an balyow a dhiwedhas.

Ny yllas an gobrenoryon nowyth balya an keth mynsow avel Taylor hag yn 1840 budhow an hyns-horn a godhas gans 20% kynth esa moy tonasow karyes.

Yn 1824 Thomas Hall a veu apoyntyes ynjynor ha gorintendent an hyns-horn rag an nessa 20 bledhen.

Oberans gans lokomotyvyow

An hyns-horn a ombrofyas rag ha kavos Reyth an Senedh dhe dhrehevel skorren dhe Hwel Bysi nag esa gorfenys. An reyth nowyth a allesogas devnydh a lokomotyvyow.

Dasworrys a veu an kledhrennow koth gans kledhrennow penn-tarow 50 peuns pub lath, owth eyldhevnydhya'n stockys men gwreydhek. Dew lokomotyv-ethen a veu prenys a-dhyworth Nielson & Co; yth esens henwys Miner (Den Bal) ha Smelter (Smeltyor). Jynnow 0-4-0 diberdank esens i esa delivrys yn mis Du 1854. Kertys brassa nowyth a veu prenys keffrys. Pris an jynnow ha kertys o £5,565.

An lokomotyvyow a yllas tenna 8 kert kergys (sommen a 50 tonnas) dhe Hwel Fortun, mes i a gisyas nebes kledhren ha gul frikcyon gans an halyoryon margh a oberas rann wartha an hyns-horn.

Bys dhe 1855 yth esa'n jynnow owth oberi dhe Dingtang (dhe'n west a'n balyow). Yth esa'n traffik ow meurhe war an skorren dhe Hwel Buller hag oberansow gans jynnow a dhallathas yn 1857.

An lokomotyvyow a veu oberys yn pur gales ha heb hedh. Yn 1858, y feus dewisys prenna tressa jynn. Yn mis Gwynngala 1859 Spitfire, jynn 0-6-0 diberdank gans Nielson, a dhallathas oberi. Ev a oberas an linen a-ugh dhe loup Nangiles, ow kul peswar viaj kowal pub dydh hag an jynnow erel ow tri traffik dhodho. Ogas hag oll an traffik yn-bann o glow ha kober yn-nans. An ober shuntya ha tenna trenow war an ystynnans dhe Benn a veu gwrys gans mergh.

Deklin an balweyth kober

Yth esa'n balweyth kober ow teklinya y'n arenebedh yn 1860ow. Ev a wrug mos ha bos iselweyth yn 1870, pan an Balyow Kesunyes Clifford a wrug degea. Wosa an gwav poos a 1876-1877, an Odyt Konteth Bras, a wrussa kodha dhe dhasewnans ha mos ha bos lettyes, a dardhas ha kawsya an porth yn Deveryon dhe leunhe gans leys, ow kul gorhelyow dhe dhiskarga dres tender.

An kompani eth bankskwattyes yn mis Gwynngala 1879, mes ev a dhuryas ow kenwertha.

Deklin an Hyns-horn

Hweljiow ha sodhvaow esa desedhys dhe Dheveryon, hag yth esa Miner dasvyldyes ena yn 1869. Wosa an hyns-horn dhe vos bankskwattyes, devnydhyes a veu Smelter avel jynn kreun; fowt a ewnans a ledyas dhe'n trenow ow tos dhyworth an kledhrennow.

Spitfire a veu dasvyldyes, mes myshyv o dasvyldyans Miner. Kist-dan nowyth a veu erghys, mes re veur o hi hag an framyow a veu hedhyes a-les dhe's esya. Hemma a hastyas usyans y spryngys ha tuyow a-dhelergh.

Wosa Hyns-horn an West Bras dhe dhos, brassa prener finek Balyow Basset a skwychyas dhe HWB. Y'n 6 mis a holyas, an hyns-horn a garyas 6,500 tonnas le a waras es an 22,000 y'n vledhen gens.

An linen a wrug degea war 25ves mis Gwynngala 1915, pan gemeras Miner an tren finek yn-nans dhe Dheveryon.

Didaklys a veu an hyns-horn ha'n lokomotyvyow, kertys ha kledhrennow a wrug mos ha bos skrap.

Kepar ha'n linen, a gregas war an balyow, an porth yn Deveryon a gregas war an hyns-horn. Le ages bledhen wosa ev dhe dhegea, an gorhel kenwerthel finek a wodrigas Deveryon.

Hyns

Resrudh (pytt Pluwwenep) 0m
Lannergh 1½m
- skorren dhe val Hwel Bassett
Karardhek 3m
Melinyow Heyl
- Skorren dhe Dhowr an Chas a nyns esa gorfenys.
Besow 6m
Deveryon 8m
Pennpoll 9m

Lokomotyvyow

Hanow	Gwrier	Eghen	Dedhyas	Niver Hwel	Merkyansow
Miner (Den Bal)	Neilson	byldyes avel 0-4-0T chanjyes dhe 0-4-2DD	1854	81 dres lycklod	Dasvyldyes yn 1869 as avel 0-6-0DD.
Smelter (Smeltyor)	Neilson	byldyes avel 0-4-0T chanjyes dhe 0-4-2DD	1854	82 dres lycklod
Spitfire	Neilson	0-6-0DD	1859	540

An tri lokomotyv a viras yn pur haval dhe'n eyl y gila. Yth esa tank pedrek a gerghynnas an kaltor ha chymbla hir ow tos dhyworto dhe bub jynn. Nyns esa kab leun dhedha.

Y'n jydh hedhyw

Meur a fordh an hyns-horn a wra Hyns-Diwrosa an Hyns-horn Resrudh ha Dowr an Chas a jun gans Hyns-Diwrosa an Skorren Plat Bras yn Resrudh.

Redya pella

Yn Sowsnek yw pub onan a'n re ma.

The Redruth and Chasewater Railway, 1824 - 1915, D B Barton, D Bradford Barton Ltd, Truro, 2nd edition, 1966
Joseph Priestley, A Historical Account of the Navigable Rivers, Canals, and Railways, of Great Britain, Longman, Rees Orme, Brown and Green, London, 1831
Hamilton Jenkin, A. K. (1972). The Cornish Miner (4th ed.). Newton Abbot: David and Charles. p. 173. ISBN 0-7153-5486-8.(citing Plymouth Institute (1887 - 90), 90, etc.)
Hancock, Peter (2008). The Mining Heritage of Cornwall and West Devon. Wellington, Somerset: Halsgrove. p. 66. ISBN 978-1-84114-753-6.
Kidner, R.W. (1938). Mineral Railways. The Oakwood Press.
https://web.archive.org/web/20160508050232/http://kingedwardmine.co.uk/mineral-tramways/
http://www.oliverscornwall.co.uk/mineraltramways.html#Chacewater
"Railway Walks, The Birth of Steam". BBC Four. Retrieved 2 July 2009.

Fairclough, Tony (1970). The Story of Cornwall's Railways. Truro: Tor Mark Press
[1] The History of the Count House of Old Wheal Buller mine which overlooks the Buller branch of the Redruth and Chasewater Railway.