Lakota (yeth)

Yeth Siouek a gowsir gans tus Lakghota an kordhow Siou yw Lakota / Lakghotek (Lakȟótiyapi), yth aswonir keffrys avel Teton po Teton Siou. Kyn prederir ha dyskir avel yeth dhiblans gans kowsoryon, Lakghotek yw kesonderstondadow gans yethow Siouek erel kepar ha Dakghotek. Yth yw prederys gans yethoryon avel onan a deyr brassa eghen an yeth Siouek.

Gwydhyow: Junior orth kowsel Lakghotek.

Lakghotegoryon a form onan a vrassa kemenethow yeth an Amerikanyon Enesik y'n Statys Unys, hag yma ogas dhe 2,000 lakghotegor usi trigys dre vras yn statys gwastas an north a Dhakota North ha Dakota Soth. Yma towlen Lakghotek warlinen rag devnydh gans fleghes. Yma klassys Lakghotek dhe Skol Eyndek Kloud Rudh (Red Cloud Indian School) yn Wazíbló (Pine Ridge), Pow Lakghotek Oglala, Dakota Soth.

Furv skrifys an yeth a veu displegyes gans kanasethoryon Europek-Amerikanek yn a-dro dhe 1840. A-dhia dhana ev re esplegyas rag dastewynnya odhommow ha devnydh an jydh hedhyw.

Fonologieth

Bogalennow

Yma pymp bogalen der anow dhe Lakghotek, /i e a o u/, ha teyr bogalen dre dron, /ĩ ã ũ/ (yn fonetek [ɪ̃ ə̃ ʊ̃]). Yth yw leverys bos an /e/ hag /o/ yn Lakghotek moy yger ages an bogalennow kardinal a omdhesedh orta, martesen ogassa dhe [ɛ] hag [ɔ]. Orth skrifa yma'n bogalennow dre dron skrifys gans ⟨ƞ⟩, ⟨ŋ⟩, po ⟨n⟩ ow sewya; yn istorek y feu an re ma skrifys gans ogonegow yn-danna, ⟨į ą ų⟩. Ny dheu an /n/ kessonennel orth diwedh sylabennow.

		Rag	Kres	Keyn
Deges/Ughel	der anow	i		u
	dre dron	ĩ		ũ
Kres		e		o
Yger/Isel	der anow		a
	dre dron		ã

Bogalen dhiduel (schwa) yw gorrys yn awtomatek yntra kessonennow certan, r.e. y'n koplow (gl), (bl) ha (gm). Ytho an hanow teyluyek a skrifir yn fonemek avel (Oglala) re wrug dones ha bones an hanow le Ogallala.

Kessonennow

		Gweusek	Densek	Alveolek	Wosa alveolek	Velar	Tavasigek	Glottel
Sonyow dre dron		m [m]		n [n]
Tardhsonyow hag arutsonyow	dilev	p [p]	t [t]		č [tʃ]	k [k]		’ [ʔ]
	levys	b [b]				g [ɡ]
	hwythsenys	ph [pʰ] / pȟ [pˣ]	th [tʰ] / tȟ [tˣ]		čh [tʃʰ]	kh[kʰ] / kȟ[kˣ]
	estowlek	p’ [pʼ]	t’ [tʼ]		č’ [tʃʼ]	k’ [kʼ]
Rutson	dilev			s [s]	š [ʃ]		ȟ [χ]
	levys			z [z]	ž [ʒ]		ǧ [ʁ]
	estowlek			s’ [sʼ]	š’ [ʃʼ]		ȟ’ [χʼ]
Nesogas		w [w]		l [l]	y [j]			h [h]

Orgraf

Brassa rann a'n kresennow adhyskansel a-dreus dhe wlas Lakghota a asvabas system lytherenna an New Lakota Dictionary (Gerlyver Lakghotek Nowyth) avel an orgraf savonek. Orgrafow erel a eksist mes nyns esons devnydhyes meur.

A-is y presentir system lytherenna an New Lakota Dictionary:

An bogalennow yw a, e, i, o, u; bogalennow dre dron yw aŋ, iŋ, uŋ. Ton-lev yw merkyes gans ton-lev lymm: á, é, í, ó, ú, áŋ, íŋ, úŋ war vogalennow posys (a recev ton ughella es an re anbosys).

Yth omdhesedh an kessonennow a sew orth aga styryow y'n Lytherennans Fonetek Keswlasek (LFK): b, g, h, k, l, m, n, p, s, t, w, z. Y yw kepar hag yn Sowsnek, henn yw /j/. Y tevnydhir kollverk, ’, rag stopp glottel.

Y tevnydhir karon rag sonyow nag usi skrifys gan lytherennow Latin y'n LFK: č /tʃ/, ǧ /ʁ/, ȟ /χ/, š /ʃ/, ž /ʒ/. Y skrifir hwythsonyow gans h: čh, kh, ph, th, ha rutsonheans velar gans ȟ: kȟ, pȟ, tȟ. Estowlegow yw skrifys gans kollverk: č’, ȟ’, k’, p’, s’, š’, t’‌.

An lytherennans a dhevnydhir yn tekstyow gerys-da an jydh hedhyw yw skrifys heb ughverkow yn fenowgh.Hemm a fyll dhe verkya poos hag y hembronk dhe sowdhan yntra lies kessonen: /s/ ha /ʃ/ yw skrifys s; /h/ ha /χ/ yw skrifys h, ha hwythstoppow yw skrifys kepar ha'n anhwythstoppow, avel p, t, c, k.

Abecedari

Orgraf Lakghotek Savonek, avel devnydhyes gans brassa rann skolyow, yw fonemek herwydh an bennrewl, hemma a styr y represent pub lytheren (grafem) unn son diblans (fonem), marnas an dyffrans yntra hwythsonyow glottel ha velar usi dyghtyes yn fonetek.

Abecedari Lakghotek

Lytheren	Hanow lytheren	Styr fonetek usadow (LFK)
A a	a	[a]
Aŋ aŋ	aŋ	[ə̃]
B b	be	[b]
Č č	ču	[tʃ]
Čh čh	čhi	[tʃʰ]
Č’ č’	č’ó	[tʃʼ]
E e	e	[ɛ]
G g	gli	[ɡ]
Ǧ ǧ	ǧu	[ʁ] / [ʀ]
H h	ha	[h]
Ȟ ȟ	ȟe	[χ]
I i	i	[ɪ]
Iŋ iŋ	iŋ	[ɪ̃]
K k	ku	[k]
Kh kh	khi	[kʰ]
Kȟ kȟ	kȟa	[kˣ]
K’ k’	k’o	[kʼ]
L l	la	[l]
M m	ma	[m]
N n	na	[n]
O o	o	[ɔ]
P p	pu	[p]
Ph ph	phi	[pʰ]
Pȟ pȟ	pȟa	[pˣ]
P’ p’	p’o	[pʼ]
S s	sa	[s]
Š š	še	[ʃ]
T t	tu	[t]
Th th	thi	[tʰ]
Tȟ tȟ	tȟa	[tˣ]
T’ t’	t’o	[tʼ]
U u	u	[ʊ]
Uŋ uŋ	uŋ	[ʊ̃]
W w	wa	[w]
Y y	ya	[j]
Z z	za	[z]
Ž ž	že	[ʒ]
’	khéze	[ʔ]

Gramasek

Ordenans geryow

Ordenans elvennek geryow yn Lakghotek yw sojeta-objeta-verb, kyn hyll bos chnajyes an ordenans rag posleva, rag ensampel: ow korra an objeta kyns an sojeta rag dri an objeta dhe fog; po ow korra an sojeta wosa an verb rag posleva y savla avel kedhlow selyes. Yeth woserek yw, gans adle ow tarovs wosa penn-henwyn: mas'óphiye él, "dhe'n gwerthji" (yn lytherennek 'gwerthji dhe'); thípi=kiŋ ókšaŋ, "a-dro dhe'n chi" (yn lytherennek 'chi=an a-dro').

Awedhyansow Lakghotek yn Sowsnek

Yma dhe Amerikanyon Enesik Lakghota a gows Sowsnek nebes patronyow diblans. An patronyow ma yw diskwedhys y'ga holyansow gramasek hag y hyllons bos klowys yn nebes dyffransow fonologiethel. Yth avisir an gnasennow dibarow ma yn yonkers Lakghota ynwedh, hogen an re a dhyskas Sowsnek.

Dynnargh

"Háu kȟolá", yn lytherennek "Yow, koweth". hemm yw an dynnargh kemmynna. Hemm a veu treusfurvyes dhe'n "How!" a dhevnydhir gans Amerikanyon Enesik yn fylmyow, kepar ha gwisk-penn pluvennek hengovek an dus Teton a veu "res" dhe bub Eyndek yn fylmyow. Awos bos háu an unsel ger yn Lakghotek a gontayn an dhiwvogalen, /au/, yma chons y vos ger chevisyes a-dhyworth yeth an-Siouek.

Y tevnydhir Háu gans tus yn-unnik; benynes a dhevnydh an dynnargh Háŋ po Háŋ kȟolá.