Taksonomieth

Skorren a wodhonieth yw taksonomieth. Hy a studh an laghys ha pennrewlys klassa taklow. Dhyworth unn sort a daksonomieth, y hallo askorra lies klassans.

Gwedhen fylogenynnek ow tiskwedhes an perthynyans ynter an teyr arlotteth. Eukaryotes yw liwys rudh, archaea gwyrdh ha bakteria glas. Dhyworth Ciccarelli et al. (2006)

Urdhas klassans taksonomiethel

Klassa

An sort a daksonomieth moyha aswonnys yw usys rag klassa organedhow byw (ha byw ha difeudhys). Pub organedh a'n jeves hanow skiensek. An hanow ma yw rann a glassans bewoniethel. An hanow yw an keth tra a-dreus an bys, may hallo an eyl godhonydhyon konvedhes y gila. Pub eghen a's teves tyller y'n wedhen bewnans. Ytho, an vran dhu yw Corvus corone, esel a deylu an Corvidae, hag esel yn y dro a'n Passeriformes. Konvedhes yw hemma yn ta, mes nyns yw klassans nebes bagasow unverhes hwath, hag yn fenowgh debatys yw moy ages unn klassans.

Klassys yw taklow byw dhe deyr arlotteth:bakteria, archaea hag eukaryotes. An ughella renk yn arlotteth yw gwlaskor. Yma dhe bub gwlaskor lies bagas henwys fyla (an liesek rag fylum). Yn y dro, yma dhe bub fylum bagasow lyha henwys klassys. An patron ytho yw hevelep dhe skorrennow war wedhen gans skorrennow le ow tevi dhyworta. Pub eghen yw gorrys yn bagas drefen niver a avisyow: pandra wra an eghen, fatel ha pandra dheber an eghen, rannow arbennek an korf hag erel. Diwedh an patron a wel bagasow le vyth (kindas) hag ena henwys yw pub eghen y'n kinda.

Henwel deuhanow

Pan wrello nebonan skrifa a-dro dhe tra vyw ha'n hanow furvel skiensek, i a skrif hanow an kinda, ena hanow an eghen. Hemm yw henwel deuhanow, drefen ev dhe usya dew hanow rag pub organedh. An kynsa yw hanow an kinda ha'n eyl yw hanow an eghen y'n kinda na. Hanow skiensek an gath yw Felis catus. Treweythyow da lowr yw dhe skrifa F. catus.

An re ma yw an chyf renkys usys yn taksonomieth: Gwlaskow --> Fylum --> Klass --> Urdh --> Teylu --> Kinda --> Eghen

Devnydh a Latin

Pan dhallathas pobel henwel eghennow, Latin o yeth efan y us yn Europa. Pub hanow eghen yw skrifys yn Latin hwath. Dhe les yw hemma. Drefen nag yw Latin kewsys hwath, ny wra chanjya ha nag yw perghennys gans nagonan. Ytho ny hwer an kudyn a bub yeth owth usya hy henwyn hy honan rag enevales ha plansow.

Godhonydhyon a wre skrifa deskrifans pub eghen nowydh yn Latin. A-dhia 2012 a-rag, an Kuntelles Losoniethel Kesgwlasek a lesas Sowsnek keffrys ha Latin rag deskrifa eghennow nowydh a blasnow.

Skorrenieth (Cladism)

Fordh bosek arnowydh a dhyghtya taksonomieth yw skorrennow po clades. An fordh ma yw selys war hyns esplegyans hevelep dhe wedhen. Y'n keth maner ha klassans hengovek dallethys gans Linneaeus, ev a us gnasennow rag ervira war skorrennow an klassans. Res yw dhe bub eghen y'n skorren diyskynna dhyworth an keth hendas. An effeyth yw nag yw ydhyn klass vyth moy mes, isvagas a arghedrevanes. Ev a styr y fydh an kevreyth klassans deskrifys a-gh ddileys.

Ytho skorrenieth a'n jeves pennrewlys dyffrans a daksonomieth, hag skorra sort dyffrans a daksonomieth. Erviransow yw skoodhys gans dustuni TDN. Klassans bewoniethel a-lemmyn yw selys war gemyskans a fordh goth Linnaeus ha'n pennrewlys skorreniethel arnowydh. Yn nebes rannow, an system a janj yn uskis. An klassans usys rag ensampel gans wikipedia yn fenowgh yw kehevelyans ynra'n dhew system.