Tommheans ollvysel

Ensampel a	happyans ayrgylghek, mater kerghynnedhel, human impact on the environment
Klass	external risk, Chanj an Hin
Konter a	yeynhe ollvysel
Acheson	Greenhouse gas emissions, digoswigo, human overpopulation
	Restrennow kelmys war Gemmyn Wikimedia

Tommheans ollvysel yw ynkressyans re beu gwelys yn tempredh kresek an bys y’n bledhynnyow diwettha ha’n ynkressyans possybyl y’n gansvledhen a dheu. An brassa rann a wodhonydhyon a gryj tommheans ollvysel dhe hwarvos, war radhva a-dro dhe 0.3°C an dhegvledhen, kawsys gans keskreunans gassys chi gweder y’n ayrgylgh. Rann bosekka an gassys chi gweder yw karbon dewoksid (CO₂) awos an myns a askorrir, kyns y’n jeffo gassys erel kepar ha methan (CH₄) moy a effeyth gans pub molekulen. An pennfentenyow a stifenek an mynsow moyha a CO₂ yw tredanvaow, kerri, diwysyans ha’n devnydh a nerth y’n chi. Leski keunys menhes a gevrann a-dro dhe 80% a stifow denel CO₂ yn ollvysel.

Fylm kott heb yeth ow tochya tommheans ollvysel
Chanj tempredh y'n 50 bledhen dhiwettha
Tempredhow ollvysel ha lewyoryon chanjyow
Tir effeythys gans seghter yn Kembra Nowydh soth, Ostrali re dhistruis peurva deves

Tybieth chanj an hin

Kovadhow tempredh a-dhia 1880. An linen a dhiskwedh kresek spasek an tempredh dres an bys, marnas an kresek dres an spys 1951–1980

A-dhia an hweldro diwysyansek ni re beu stifegi mynsow fest meur a garbon dewoksid ha ni owth usya moy ha moy a nerth. An karbon dewoksid, hemm yw onan a’n chif gassys chi gweder, a guntel yn ughel y’n ayrgylgh, owth esenega agan planet. Ytho ny yll tommder isrudh diank. War an dresen hin a-dal hwi a yll gweles bos an tempredh owth ynkressya a-dhia an hweldro diwysyansek y’n 1800ow.

Dustuni a-barth chanj an hin

Keweronydhyon re beu studhya ha kovadha kedhlow manylys a-dro dhe’n hin dres an dhiw gansvledhen dhiwettha, yn Europa, Amerika Gledh ha nebes gwlasow trovannel. An dustuni a-dhiwedhes ma a yll bos dhe les, mes res yw mos pella war-dhelergh rag gweles an skeusen leun. Rag gul hemma res yw dhyn mires orth dustuni dyffrans.

Dustuni rewlivel

Yma rewlivow ow kildenna avel gorthyp dhe janjyow hinek. Kovadhow manylys kavadow a-dhia 1644 a dri rewliv y’n Alpow Pow Frynk, (Mer de Glace, d'Argentierre, a Des Bossons). Yma an brassa rann a rewlivow yn Hanterkylgh an Ogledh ow kildenna a-lemmyn, re anedha fest yn skon.

Kolonnenow rew

An re ma a war-dhelergh pella, yn acheson Greunland a-dro dhe 100,000 a vledhynnyow kyn hedhyw. Ha ni ow tielvenna samplow a rew, yma fordh a guntel kedhlow a-dro dhe’n kerghynnedh pan furvyes an rew. Hwythennow ayr synsys y’n rew a dheg kedhlow a-dro dhe dempredh ha gwasgedh an kesstudhyow. Y hyllir komparya isotopow a-ji dhe’n rew le mayth usi an gronnedh atomek ow chanjya.

Dustuni dororiethel

Yn rannow segh a Afrika yma patronyow desegha yth yw kales dhe dhisplegya herwydh an hin a-lemmyn. Sewyans yns i a spys pan dhegemeri Afrika lower moy a law ages hedhyw. Doronydhyon a yll usya dustuni avel hemma dhe dhesevos kesstudhyow y’n termyn usi passyes. Doronydhyon a us dedhya radyokarbon (C14) rag dedhya oos menhesennow ha organedhow marow.

Dustuni bewoniethel

Studhyans biomow a dhiskwedh perthynnyans ogas gans an tempredh, golow an howl ha kodhans. Niver a vethodys re beu displegys dhe junya plansow ha hinow an termyn usi passyes. Gelwys yw an studhyans ma dendrokronologieth.

Hwithrans ponn

An hin a wra ervira py sort a blansow a dyv yn tyller. Dres y vewnans plansow a frynkha ponn dhe’n kerghynnedh. Treweythyow godhosow a bonn yw gwithys y’n gweres, hag orth studhya samplow, y hyllir diskudha kedhlow a-dro dhe’n kesstudhow.

Dustuni istorek ha hendhyskoniethel

An re ma a gomprehend lien, skeusennow ha lymnansow a dhiskwedh dustuni a’n termyn usi passyes.

Strokasow chanj an hin war an kerghynnedh ha tus

Tan gwyls Bobcat, Kaliforni
Gwylar kannys
Gweli lynn segh drefen seghter yn 2009
Stagrew ow teudhi a frynka methan
Ors gwynn ow famya
Damach dhe wydh drefen hwiles piwydh an menydh
Difeythyans drefen chanj an hin a effeyth ammeth ha kawsya divroans
Livans drefen niver mor ynkressys
Livans wosa trowyns trovannel. Chanj an hin a grefha krevder trowynsow
Tempredhow rekord yn ton wres Europa 2022