Dyffransow ynter amendyansow a "Merkuri"

Elven gymyk yw [[Merkuri|'''merkuri''']] po arghans byw, niver 80 y'n [[An Vosen Beriodek|Vosen Beriodek]]. Y furvell gymyk yw '''Hg''', dhyworth an ger Latinek[[Latin]] ''hydrogyrum'', ow styrya arghans linyel. An hanow merkuri a dheu dhyworth an planet. Nyns eus rann dhe verkuri y'n korf denel, mes ev a eksist yn pub tra byw yn mynsow munys awos y vos y'n ayrgylgh. Posna gans merkuri o kemmyn y'n termyn eus passyes, mes pur danow yw lemmyn drefen relyansowrewlyansow tynn yeghes ha sawder. Nans yw termyn hir, gorhemmynys o kalomel (merkuri klorid, Hg₂Cl₂) avel fysek lowsya. Pan dheuth pockys Frynk ha mos kudyn y'n 15ves kansvledhen, an unnik kur o ''corrosive sublimate'', merkurik klorid (HgCl₂). Peryllus o an kur, hag ownek o tus a'n kur keffrys ha'n dises.

Arwodhow posna merkuri yw drog penn, penn-dro, hwyja ha drog torr. Nivelyow ughel a verkuri a veu yn gols Isaac Newton (1642-1727), yn gwirhaval dhyworth y ober alkemi, hag yn gols Robert Burns, dhyworth dyghtyans rag an pockys frynk, keffrys ha Myghtern Henry VIII hag Ivan an Euthyk a [[Russi]]. Lavar koth yn [[Sowsnek]] yw ''mad as a hatter''. Hemm a dheu dhyworth devnydh merkuri gans an re hag a wre pali dhyworth milvlew lostledanes ha konines.

Usys o moon merkuri, vermeyl po ''cinnabar'' (merkuri sulfid, HgS), avel liw rudh splann gan lymnoryon kynsistorek dhe afina fowys. Kevys veu jarrik leun a verkuri yn bedh yn [[Egyp]] gans an hendhyskonydh Almaynek, Heinrich Schliemann (1882-1890). An alkemydh Chinek, Ko Hung (281-361OK) a skrifas a-dro dhe varth a dreylya ''cinnabar'' rudh splann dhe verkuri arghansek orth y dommhe. [[Aristotle]] an grek, ha'n Roman, Pliny an Kottha a wodhya hemma ynwedh.

''Cinnabar'' yw an chyfchif moon hwath, kevys yn [[Spayn]], [[Russi]] hag [[Itali]] dre vras. Askorrys yw 8,000 tunnastonnas an vledhen. Usys yw dhe wruthyl [[klorin]] ha [[sodiom]] hydroksid. Nyns eus devnydh dhe verkuri rag tempredhellow, gul hattys ha batriow lemmyn.

Ensampel drok a dhefolya kerghynnedh gan merkuri veu an terosa [[Baya]] Minimata yn [[Nihon]] y'n 1950ow. Kowethyans kymyk leel a wrug diskarga 100 tunnas a verkuri an vledhen dres 30 bledhen. Yth esa gans puskes an baya nivel ughel a verkuri. Evredhek o dres 10,000 a dus a gavas 'Dises Minimata'.

Poos atomek merkuri yw 200.59, y boynt treudhiteudhi yw -39°C ha'y boynt bryjyon yw 357°C. Y dhosedh yw 13.5kg an liter. Alkan linyel arghansek yw merkuri.

Restren: The_story_of_the_comets_-_Sir_Isaac_Newton.jpg |skeusennik|[[Isaac Newton]]

Restren: Lascaux_painting.jpg |skeusennik|Lymnans fow Lascaux, [[Pow Frynk]]