Piktek

Piktek
Kewsys yn:	Alban bys dhe 1,100 O.K.
Klasyans genynnek:	Eyndo-Europek Keltek Brythonek Piktek
Rannyethow
Savla Sodhogel:
Kevreyth skrifa	nebes ensamplow a skrif ogam
Kodennow
ISO 639-3	xpi
Rol Linguist	xpi
Glottolog	pict 1238

Piktek yw an yeth varow kowsys gans an Biktyon, pobel yn Alban est ha north dhyworth an Oos Horn dhe'n Kresosow A-varr. Tanow yw an dustuni skrifys rag an yeth marnas nebes henwyn tylleryow ha personel war veyn kov ha rekordow kevos. An dustuni a lever dell yw yeth Geltek hevelep orth an yeth Vrythonek kowsys yn remenans Breten Veur kyns an goryskynnans anglo-saksonek.

Re akademogyon a grysas nag o Piktek yeth Eyndo-Europek rag termyn hir, mes golok minoryta yw henna lemmyn.

A-dhia reyn Domnall mac Causantín (Dòmhnall mac Chòiseim yn Albanek arnowydh) ynter 889 ha 900 KK, y feu argerdh a Albanekkhe dres an 200 bledhen nessa. Gelwys veu an ranndir avel myghterneth Alba yn le myghterneth an Biktyon. Gwirhaval yw bos an yeth marow erbynn 1100KK. Y tybir dell wrug Piktek delenwel Albanek, dre jevisya geryow ha syntaks, drefen bos Albanek moy hevelep orth an yethow Brythonek ages Iwerdhonek.

Doronieth

Henwys yw seyth myghyterneth piktek y’n tekstow koth. An re ma yw

(1) Cait yn Caithness ha Sutherland arnowydh,
(2) Ce, yn Moray ha Buchan arnowydh,
(3) Circin, yn Angus arnowydh,
(4) Fib, Fife a-lemmyn,
(5) Fidach, ogas dhe Inverness,
(6) Fotla, Atholl (Ath-Fotla) y’n dedhyow ma,
(7) ha Fortriu, yn ranndir Moray lemmyn.

Dustuni yethoniethel

An yethor, Guto Rhys, a lever bos a-dro dhe nebes kansow a dharnow kedhlow ow tochya Piktek. An brassa rann anedha yw henwyn tylleryow yn ranndryow piktek ha henwyn personel a Biktyon yn tekstow anglo-saksonek, iwerdhonek hag albanek. Dustuni aral yw geryow chevisya (dre vras yn Albanek) ha skrivedhow Ogham.

Kevys yw rolyow myghternedh an Biktyon y’n dornskrifow Lebor Bretnach ha Kronynyl Piktek.

Tylleryow Piktek a hwer yn Alban dhe'n north a Dhowr Forth yntra Fife hag Enys Skye, an brassa rann anedha dhe'n soth a Dornoch Firth. Nebes tanow yns i y'n gogledh pell.

Lies trev ha nasow doroniethel an ranndir a'n jeves hanow Piktek, ow komprehendya:

Aberdeen, Aberdeenshire. Ow styrya "aber Dowr Don" (c.f. aber yn Kembrek ha Kernewek).
Cupar, Fife. Ow styrya "kemper" (c.f. cymer yn Kembrek).
Keith, Banffshire. Ow styrya "koos" (c.f. coed yn Kembrek).
Kirkcaldy, Fife. Ow styrya "tyller an ger gales" (Kembrek caer ha caled).
Perth, Perthshire. Ow styrya "perth" (c.f. ha perth yn Kembrek ynwedh).
Yell, Shetland. Ow styrya "tir boghosek" (c.f. Kembrek iâl).

Re elvennow Piktek a hwer lies gweyth y'n ranndir. Ottomma rol a hwarvosow restrys herwydh an ger Kembrek.

Elven (Kembrek)	Styr Kernewek	Henwyn tylleryow
bryn	bre	Burnbane, Burnturk, Cameron (Markinch), Cameron (St Andrews), Newburn, Strathburn
caer	ker	Cardean, Carey, Cargill, Carmurie, Carpow, Carpoway, Crail, Kair, Keir, Kercock, Kirkbuddo, Kirkcaldy
coed	koos	Catochil, Inchkeith, Keith, Keith Lundie, Keithack, Keithick, Keithmore, Keithny, Keithney, Keithock, Kitattie, Rothket
dôl	pras	Dalfouper, Dallas, Dallasbraughty, Doll, Dollar, Dull
llannerch	lannergh	Landrick, Lanrick, Lendrick
mig(n)	keunek	Dalmigavie, Meckphen, Meigle, Megen, Megevie, Meggen, Meggernie, Midmar, Midstrath, Migdale, Migger, Migvie, Strathmiglo
pant	pans	Panbride, Panholes, Panlathy, Panmure, ?Pannanich
pen	penn	Pandewen, Pennan, Pinderachy, Pinnel
tref	trev	Cantray, Cantress, Menstrie, Montrave, Rattray (Blairgowrie), Rattray (Buchan), Tramaud, Trefor, Trefynie, Trostrie, Troustrie

Re furvow Albanek re gemeras le an furvow Piktek, kynth yw skrifys an hanow gwreydhek yn istorek.

Inverbervie, Kincardineshire. Haberberui yn 1290, ow tiskwedhes dell wrug aber Piktek chanjya dhe inbhir Albanek mes gans an keth styr.
Inverie, Fife. Furv a-varr Auerin (1141), a allsa bos rag *Aberin, h.y an keth chanj dhyworthaber dhe inbhir.
Kindrochit Alian (Braemar), Aberdeenshire. Doldauha kyns c.850 KK, gans an elven gynsa dôl.
Strathtyrum, Fife. Trestirum yn 1190, ow kampolla chanj dhyworth an Piktek tref, "estate", dhe'n Albanek (styr dyffrans) srath.

Skrivedhow Ogham

Kynth yw styryow dres 40 a skrivedhow ansur hwath, aswonnys yw bos niver a gomprehend furvow Brythonek. An yethor Guto Rhys a gussul kemeres rach drefen bos an gettesten yethoniethel anwodhevys. ' Skrivedh Ogham y'n Broch of Burrian, Enysow Ergh, veu treuslytherennys avel I[-]IRANNURRACTX EVVCXRROCCS. Mars yw I[-]irann uract cheuc chrocs, hemm a dhiskwedh ger Piktek hevelep orth Kembrek Koth guract (gwrug), yn Kembrek Kres goruc}. Gans styr an peswora ger avel Piktek *crocs (Kembrek 'croes' dhyworth an Latin crux) ha'n kynsa ger avel hanow personel, an skrivedha a allsa bos lavar Piktek ow tisplegya an den may kervyas an grows.

An skivedhow yn Shetland yn Cunningsburgh ha Lunnasting, EHTECONMORS hag [E]TTECUHETTS, yw konvedhys avel lavarow Brythonek ow styrya "hemm yw mar veur" ha "hemm yw mar bell", a-gettep, messachys gwiw rag meyn or.

Treuslytherennys avel IRATADDOARENS, possybyl yw dell gomprehend skrivedh an Men Brandsbutt furv Piktek hevelep orth an Bretonek Koth irha-, "ev a worwedh", avel IRA-,y'n skrivedh Lomarec Breten Vyghan.

Delanwes war Albanek

Hwithrans ow tochya an yeth Albanek, gans Alexander Macbain yn 1896 yn arbennik, re dhiskwedhas niver a eryow chevisys dhyworth Piktek y'n yeth.

Possybyl yw an re a sew:

bad. Ow styrya "bonni" (c.f. Bretonek bod)
bagaid. Ow styrya "bagas" (c.f. Kembrek bagad)
dail. Ow styrya "pras" (c.f. Kembrek dôl)
dìleab. Ow styrya "kemynro"
monadh. Ow styrya "menydh" (c.f. Kembrek mynydd)
mormaer. Term laghyel ow styrya "yurl" (c.f. Kembrek mawr ha maer)
pailt. Ow styrya "pals" (c.f. Kembrek Kres pallt)
peasg. Ow styrya "goli byghan" (c.f. Kembrek pisg)
peit. Ow styrya "darn byghan a dir" (c.f. Kembrek peth)
pòr. Ow styrya "trevas" (c.f. Kembrek pawr)
preas. Ow styrya "prysk" (c.f. Kembrek prys po prysg)

Yma dhe Albanek nebes geryow gans styryow nessa dhe Brythonek ages Iwerdhonek, r.e. styr Srath (> Strath-) yw tir gwels yn Iwerdhonek Koth mes “nans ledan” yn Albanek arnowydh, hevelep yn tien dhe’n yethow Brythonek (r.e. Kembrek ystrad). Dùn, foithir, lios, ràth ha tom a dhiskwedh an keth delanwes. Guto Rhys a breder Piktek dhe janjya syntaks Albanek ynwedh.

Henwyn personel

Henwyn personel Piktek, rag ensampel an re dhyworth an dornskrif Poppleton a dhiskwedh nasow Brythonek avel synsi -st diwettha ha w- kynsa (c.f. P. Uurgust vs. Iwerdhonek Fergus) keffrys ha displegyans -ora- dhe -ara- (c.f. P. Taran vs I. torann).

Nebes henwyn Piktek a’s teves henwyn hevelep yn tien y’n yethow Brythonek erel. Ottomma rol a niver a henwyn Piktek ha’ga hevelep y’n yethow erel.

Piktek	Hanow hevelep Brythonek	Hanow hevelep Keltek aral
Mailcon	Mailcon (Kembrek Koth), Maelgwn (Kembrek)	-
Morcunt, Morgunn, Morgainn	Morcant (Kembrek)	-
Taran	taran (Kembrek ha Kernewek)	Taranis (Gallek)
Unust	Unwst (Kembrek)	Oengus (Albanek)
Uoret, Urad	Guoret (Kembrek Koth)	-
Uuen	Owain (Kembrek)	-
Uurgust	Gurgust (Kembrek Koth)	Fergus (Albanek)
Drest	Trystan (Kernewek)	-

Niver a elvennow hag yw kemmyn yn oll an yethow Brythonek rag furvya henwyn yw kevys yn henwyn Piktyon ynwedh. I a gomprehend *jʉð, "arlodh" (> Ciniod) ha *res (> Resad; c.f. kembrek Rhys). Yn 2008 Alan James a gampollas bos Piktek ha Kumbrek (Brythonek an Hen Ogledh) moy hevelep ages Kembrek. Studhyans yn 2015 gans Guto Rhys a leveris dell o Piktek yeth Vrythonek heb kemmys a dhelanwes gans [Latin]] ages an yethow erel. Yn despit dhe henna, Forsyth, yn 1997, ha Taylor hag Aitchison yn 2019 re gampollas niver a eryow Latin yn Piktek. I a gomprehend:

*Crocs, "krows" (c.f. Kembrek croes < Latin *crox), war skrivedh an Ven Burrian, Enysow Ergh.
*Ecles, "eglos" (c.f. Kembrek eglwys < Latin eglesia) herwydh Taylor yn Ecclesgreig hag erel.
*Leo, "lew (kasor)", (c.f. Kembrek 'llew < Latin leo).
*Maer, "mer" (c.f. Kembrek maer < Latin major).
*Part, "parth" (c.f. Kembrek parth < Latin pars),yn Parbroath herwydh Taylor.
*Pont, "pons (hembronkyer)", (c.f. Kembrek pont), herwydh Aitchison yn Pointack, ha’n hanow personel Brude Bont y’n dornskriv Poppleton.

Men Aberlemno ow tiskwedhes arwodhow piktek, (dhyworth an wartha dhe’n woles) an sarf, an blasen dhewplek ha’n gweder mires ha krib
Daswrians 19ves kansvledhen a black arghans dhyworth an Gelva Norrie, Fife, gans plasen dhewblek ha gwelen-Z
Men Aberlemno, ow tiskwedhes Batel Lynn Nechtan 685 KK
Men Brandsbutt ha skrivedh Ogham