Breten Vian

(Daskevarwodhys dhyworth Breten Vyghan)
Rag styryow erel, gwelewgh Breten.
Breizh
Bretagne
Bertaèyn
Baner arnoweth Breten Vian Cota arvow hengovek Breten Vian

(Mappa a généralité Roazon in 1789)
Potius mori quam fœdari ("Kenja merwel es bos mostyes")
Pedncitys ystorek Naoned, Roazon
Broaster 38 023 km²
Poblans (2005-6)
Dosedh
4 290 000 triger
triger/km²
Tavosow hengovek Bretonek, Frenkek, Gallowek
Antemna kenedhlek (arnoweth) Bro gozh ma zadoù
Desedhans

Breten Vian (Frynkek: Bretagne; Bretonek: Breizh; Gallowek: Bertaèyn) yw pow keltek ystorek war gonna-tir an broastir europek ynter an Mor Bretannek ha Baya Biscay. A-dhia an Domhwelans Frynkek a 1789, ma Breten Vian ow kwil rann a'n Repoblek Frynkek. Hanow an pow in Kernowek a ell inwedh bos Lesow war-lergh Edward Lhuyd, neb a'y skrifas ev avell Lezou.

Dyberthys yw hei lemmyn yntra dyw ranvro (régions) frynkek, Ranvro Breten Vian ha Ranvro Broyow an Liger. I'n kenja ranvro, ma pejar a'n pemp département an pow ystorek; an pempes (Liger-Atlantek) ujy in Broyow an Liger, warbarth gans départements dhyworth powyow erell (Poitou, Maine, ha Touraine).

Ystory golegi

Lies ragadasow a'n Vretonyon a asas Breten Veur woja an Romanyon dhe omdenna in 410 OK. I'n 9ves kansblydhen, Nevenoioù (Frynkek: Nominoë) rug kesunya Breten Vian oll in ruwvaneth eudnyk. Ancredoryon mor a wannhas an ruwvaneth ma in dalleth an 10ves cansvledhen. An ruwvaneth rug kelly Naoned ha'n Liger isel in 909, pan veu Foulque d'Anjou Yurl Naoned. Breten Vian a veu dugeth sempel in-dann Alan an Lowarn (Alain Barbetorte), neb a rainyas a-dhia 936 bys in 952.

 
Castell an dhugys, Naoned.

Lies Bretonyon a omjunyas dhe dregh an Normanyon a Vreten Veur in 1066. Anjou ha'n Normanyon, ha woja hedna an Sowson ha Pow Frynk, o in strif dres termyn hir orth maistry war Vreten Vian. In 1203, Conteth Naoned a veu restoryes dhe Vreten Vian; Naoned a venja servya avell benncita an dhugeth dres termyn hir. Gallowek ha Frynkek a veu an chyf tavosow i'n dhugeth. Bresel an Eretons Bretonek yntra 1341 ha 1364 a enebas keffrysysy Pow Sows erbydn keffrysysy curun Pow Frynk. Les-serhek era an dhugys i'n termyn na.

Erthygel leun a vanylyon: Dugeth Vreten Vyghan.

Kevambos Unyans a dhywedhas anserhogeth Breten Vian in 1532, bes an pow era hwath omrewl a-jei dhe Bow Frynk bys 1789. Kerens an Sowson erbynn an Domwhelans Frenkak o an Chouanted.

Théodore de La Villemarqué rug cuntelles ha dyllo canow Breten Vian Awartha, Barzaz Breiz, in 1839. An lever ma a veu geryes da in Frynk. Gweres dasserhy lien Bretonek ha studhyansow Keltek rugava.

In 1978, an gorhel Amoco Cadiz ow toon olew dhyworth an Baya Persian tu ha Rotterdam, rug sedha i'n mor por ogas dhe Portsall in Penn an Bes. Th'era 1,604,500 balyer (219,797,000 kg) a olew war an gorhel. Hebm yw onen a'n drokka labmow ecolojyk in ystory.

Gonisogeth golegi

Relejyon golegi

Seyth den sans rug selya Cristoneth in Breten Vian: Pawl (Paol/Pol Aurélien) orth Saint-Pol-de-Léon, Tudwal (Tugdual) orth Treger, Briek orth Sen-Briek, Malo orth Sen-Malo, Samzun (Samson) orth Dol, Padern (Paterne) orth Venetens, ha Kowrentyn (Kaourintin/Corentin) orth Kemper.

An broassa radn a Vretonyon rug gortos i’n Eglos Catholyk in termyn an Dasfurvyans ha’y woja.

Tavosow golegi

 
In Breten Vian Awoles (loos), ma tus ow cowsel Gallowek yn hengovek; in Breten Vian Awartha (lywyow erell), mownjei ow cowsel Bretonek.

A-dhia an Osow Cres, yma dyfrans kler yntra Breten Vian Awartha (i’n Gorlewen: Breizh-Izel po Goueled-Breizh; Basse-Bretagne) ha Breten Vian Awoles (i’n Est: Breizh-Uhel po Gorre-Breizh; Haute-Bretagne po Pays Gallo). Ma’n broassa nyver a Vretonegoryon in Breten Vian Awartha, le may ma trevow Kemper, Brest, An Oryens, ha Venetens. In Breten Vian Awoles, in fordh arall, th’era an deythyogyon ow cowsel Gallowek, hag ena yma dyw cita veur (Naoned ha Roazon) warbarth gans lies tre arall (rag ensompel, Sen Malo, Sen Naser, Pontivy ha Sen Briek). Ma an ‘or’ wonisogethel ow ystydna dhort Sen Briek tu ha tre Venetens.

An ’eth Vretonek re rug gwannhe a-dhia 1945. I’n dedh ma, ma broassa rann an bobel in Breten Vian Awartha hag Awoles ow klappya Frynkek avell genja tavas anjei. Ma whath 257 000 a gowsoryon Bretonek ha 28 300 a gowsoryon Gallowek in Ranvro Breten Vian.[1]

Doronieth golegi

Kostys por hir eus dhe Vreten Vian; ma an mor ow medalhe hin an pow. Yma leun a law ha oll sortow les.

Parthow an pow hengovek hag arnoweth golegi

 
Naw epskobeth Breten Vian

I'n Osow Kres, Breten Vian o diberthys in naw bro po ‘epskobeth’. Lies den a'n ajon whath avell randiryow ystorek:

  1. Bro Gernow
  2. Bro Dhol
  3. Bro Leon
  4. Bro Naoned
  5. Bro Roazon
  6. Bro Sen Briek
  7. Bro Sen Malo
  8. Bro Dreger
  9. Bro Venetens

In termyn an Domwhelans Frenkek, Breten Vian a veu diberthys in pemp département:

22. Alsyow-an-Arvor (Côtes-d'Armor/Aodoù an Arvor) : Sen Briek
29. Pedn-an-Bës (Finistère/Penn-ar-Bed) : Kemper
35. Il-ha-Gwilen (Ille-et-Vilaine/Il-ha-Gwilen) : Roazon
44. Liger-Atlantek (Loire-Atlantique/Liger-Atlantel) : Naoned
56. Mor-Bian (Morbihan/Mor-Bihan) : Venetens

Gwelowgh ywedh golegi

An erthygel-ma yw screfys yn Kernowek Standard.

Penventynyow golegi


  Keltia  

Alban | Breten Vian | Iwerdhon | Kembra | Kernow | Manow

Gwelewgh ynwedh: Keltyon · Yethow Keltek