Kumbrek

Kumbrek
Kewsys yn:	Alban dyghow ha kledhbarth a Bow Sows bys dhe 1,250 O.K.
Klasyans genynnek:	Eyndo-Europek Keltek Brythonek West Kumbrek
Rannyethow
Savla Sodhogel:
Kodennow
ISO 639-3	xcb
Rol Linguist	xcb
Glottolog	mann

Cumbric po Kumbrek (treweythyow Kelesonek) o varyans a’n yeth Vrythonek kowsys y’n ‘Hen Ogledh’, hemm yw, an ranndir hag yw Pow Sows North hag Alban Dyghow lemmyn y’n Kresosow A-varr. Yeth ogas dhe Gembrek Koth ha’n yethow Brythonek erel o. Dustuni dhyworth henwyn tylleryow a brof may fe kowsys Kumbrek mar bell dhe'n dyghow avel Pendle ha’n Nansow Konteth Evrek.

Cumbri o an hanow usys gans an dus a gowsas Kumbrek dh’aga gelwel aga honan, dhyworth Brythonek *kom-brogī, ow styrya "kestrevesigyon". Kembroyon ha’n dus a gowsas Kumbrek a brederas aga bos a’n keth bagas ethnik. Kowsoryon a Iwerdhonek Koth a’s gelwas Brythonyon, Bretnach, po Bretain. An Vykingas a’s gelwel Brettar. Yn Latin, an termow Cymry ha Cumbri o eylskrifys avel Cambria ha Cumbria a-gettep. Y’n yeth Lallansek, gelwys veu kowser Kumbrek avel Wallace – dhyworth an ger Albanek Wallis/Wellis po "Welsh" yn Sowsnek.

Usys veu an term Cambria rag deskrifa Kembra yn fenowgh: byttegyns, an lyver Life of St Kentigern (dyllys yn 1200 OK gans Jocelyn a Furness) a’n jevo an lavar ma:

Pan glewas Myghtern Rederech (Rhydderch Hael) ha’y bobel bos Kentigern devedhys dhyworth Wallia (h.y Kembra) yn Cambria (h.y. Cumbria), dh’y wlas y honan dhyworth divres, gans lowena meur ha kres ha myghtern ha tus eth dh’y vetya.

John T. Koch a leveris bos ranndir Kumbrek desedhys yntra Dowr Mersey ha’n Dowrow Forth ha Clyde. Kenneth H. Jackson a geworras Keyn an Pennines avel or est dhe’n ranndir a gowsoryon Kumbrek.

Dustuni kavadow

Ranndiryow yethoniethel y’n 12ves kansvledhen yn Alban.

██ ow kewsel Albanek

██ ranndir Norsek-Albanek

██ ranndir ow kewsel Sowsnek

██ ranndir Kumbrek

An brassa rann a’n dustuni a-dro dhe’n yeth a dheu dhyworth henwyn tylleryow. Ynwedh yma henwyn personel a Vretonyon Strathclyde yn pennfentonyow albanek, gwydhalek hag anglo-saxon ha nebes geryow Kumbrek a dreusvewas dhe’n Kresosow yn Alban southwest avel termow laghel. Y hyllir dadhla dell dheu an hengov bugeledh a rekna yn ugensow dhyworth Kumbrek ynwedh.

Pan veu skrifys an gan Y Gododdin, a-dro dhe 600 KK, yth esa Brythonek ow chanjya dhe vos an yethow Kumbrek, Kembrek Koth (yn Kembra) ha Brythonek Sothwest (hendas Kernewek ha Bretonek). Y Gododdin a venek pobel ha tylleryow y'n Hen Ogledh. Kenneth Jackson a brederas dell hwarvsa an brassa rann an chanjyow a dreusfurvyas Brythonek dhe Gembrek Koth ynter 450 ha 600 KK. Ytho hevelep yw dell veu skrifys Y Gododdin y’n yeth Gumbrek a der Kembrek. Studhoryon erel a lever y vos skrifys ynter an 7ves ha’n 11ves kansvledhen.

Henwyn tylleryow

Henwyn tylleryow Kumbrek a hwer yn Alban dhe’n dyghow a Dowrow Forth ha Clyde. Henwyn Brythonek dhe’n gogledh a'n Forth ha Clyde yw Piktek. Henwyn tylleryow Kumbrek yw kemmyn ynwedh y’n kontethow istorek a Cumberland ha Northumberland west. Le kemmyn yns i yn Westmorland, Northumberland est, ha Durham, gans nebes anedha yn Lancashire ha Yorkshire north. Ogas dhe Cheshire, henwyn tylleryow Brythonek Diwedhes yw moy hevelep dhe Gembrek ages Kumbrek.

Ranndiryow henwyn tylleryow Kumbrek yn Cumbria

Niver a’n citys ha trevow posekka y’n ranndir ma a’s teves henwyn a dheu dhyworth Kumbrek, ow komprehendya:

Bathgate, West Lothian. An styr yw 'badh koos' (Kembrek, baedd (badh) + coed (koos)).
Carlisle Cumbria. Rekordys avel an Latin Luguvalium y’n Oos Romanek; keworrys o an ger 'car', caer yn Kembrek po ker yn Kernewek, awosa. An furv Kembrek yw Caerliwelydd hag a dheu dhyworth an hanow Romanek dre chanjyow sonyow rewlys.
Glasgow, Alban. Y krysir dell dheu an hanow dhyworth geryow hevelep dhe’n Kembrek glas gau, (glas kow)
Lanark, Lanarkshire. Dhyworth an ger hevelep dhe’n Kembrek llannerch (lannergh)
Penicuik, Midlothian. Dhyworth geryow hevelep dhe’n Kembrek pen y gog (penn an gog)
Penrith, Cumbria. . Dhyworth geryow hevelep dhe’n Kembrek pen y rhyd (penn an rys)

Bathgate
Carlisle
Glasgow
Lanark
Penicuik
Penrith

Nebes geryow Kumbrek a hwer yn fenowgh yn henwyn tylleryow y’n ranndir.

Elven Kembrek	Elven Kernewek	Henwyn tylleryow
blaen	bleyn	Blencathra, Blencogow, Blindcrake, Blencarn, Blennerhasset
caer	ker	Carlisle, Cardew, Cardurnock, Carfrae, Cargo, Carlanrig, Carriden, Castle Carrock, Cathcart, Caerlaverock, Cardonald, Cramond, Carleith
coed	koos	Bathgate, Dalkeith, Culgaith, Tulketh, Culcheth, Pencaitland, Penketh, Towcett, Dankeith, Cheadle, Cheetham, Cathcart, Cheetwood, Cathpair, Kincaid, Inchkeith
cwm	komm	Cumrew, Cumwhitton, Cumwhinton, Cumdivock
trum	drumm	Drumlanrig, Dundraw, Mindrum, Drumburgh, Drem, Drumaben
eglwys	eglos	Ecclefechan, Ecclesmachan, Eccleston, Eccles, Terregles, Egglescliffe, Eggleshope, Ecclaw, Ecclerigg, Dalreagle, Eggleston, Eaglesfield
llannerch	lannergh	Barlanark, Carlanrig, Drumlanrig, Lanark, Lanercost
moel	mool	Mellor, Melrose, Mallerstang
pen	penn	Pennygant Hill, Pen-y-ghent, Penrith, Penruddock, Pencaitland, Penicuik, Penpont, Penketh, Pendle, Penshaw, Pemberton, Penistone, Pen-bal Crag, Penwortham, Torpenhow
pren	prenn	Traprain Law, Barnbougle, Pirn, Pirncader, Pirniehall, Pirny Braes, Primrose, Prendwick
tref	trev	Longniddry, Niddrie, Ochiltree, Soutra, Terregles, Trabroun, Trailtrow, Tranent, Traprain Law, Traquair, Treales, Triermain, Trostrie, Troughend, Tranew; Bawtry, Trafford

Asleys veu nebes henwyn Kumbrek yn istorek gans henwyn hevelep yn Albannek, Sowsnek Kres po Lallansek.

Karedin a hwer yn tekstow Kembrek a-varr avel ‘Din Eidyn’ hag yn rekordow Lallansek kresosel avel ‘Dunedene’ po Albanek ‘Dùn Èideann', oll ow styrya 'ker Eidyn' (Eidyn o hanow an ranndir a-dro dhe Garedin).
Falkirk a’n jeves lies furv kresosel ow styrya ‘eglos vrygh’': Eglesbreth (Sownek Kres) dhyworth Kumbrek (eglwys fraith yn Kembrek), Eiglesbrec (Sowsnek Kres) dhyworth Albannek (eaglais bhreac) ha Faukirk (Lallansek dhyworth Sowsnek Koth fāg cirice).
Kirkintilloch a dhallathas avel ger Kumbrek rekordys avel Caerpentaloch y’n 10ves kansvledhen, mes asleys veu yn rann gans an geryow Albannek ceann (penn) ha tulach (krug) awosa.
Kinneil a dheu dhyworth an Albannek ceann fhàil ow styrya penn an fos (Antonine), mes rekordys veu gans Nennius avel ‘Penguaul’ (Kembrek – pen gwawl) ha gans Bede avel ‘Peanfahel’, kesunyans a Kumbrek ha Albannek, dell hevel.

Systemow nivera

Rann a’n dustini dell dhelenwis Kumbrek war rannyethow Sowsnek leel yw bagas a systemow nivera rekordys yn lies tyller (dres 100 anedha) yn Pow Sows north. An brassa rann anedha o usys yn gwariow fleghes, ow kwia po yn gwersiow fleghes (yn despit dhe’n hwedhel dell esens usys dhe nivera deves).

Kumbrek, avel Kernewek ha’n yethow Brythonek erel a us system nivera yn ugensow. Yma lies varyans y’n niverow a-dreus an ranndir.

Systemow nivera a dhevedhyans Kumbrek possybyl; komprehendys yw Kembrek, Kernewek ha Bretonek arnowydh rag kehevelyans.
Nr.	Keswick	Westmorland	Eskdale	Millom	High Furness	Wasdale	Teesdale	Swaledale	Wensleydale	Ayrshire	Kembrek arnowydh	Kernewek arnowydh	Bretonek arnowydh
1	yan	yan	yaena	aina	yan	yan	yan	yahn	yan	yinty	un	onan, unn	unan
2	tyan	tyan	taena	peina	taen	taen	tean	tayhn	tean	tinty	{dau (g), dwy (b)	dew (g), diw (b)	daou (g), div (b)
3	tethera	tetherie	teddera	para	tedderte	tudder	tetherma	tether	tither	tetheri	tri (g), tair (b)	tri (g), teyr (b)	tri (g), ter (b)
4	methera	peddera	meddera	pedera	medderte	anudder	metherma	mether	mither	metheri	pedwar (g), pedair (b)	peswar (g), peder (b)	pevar (g), peder (b)
5	pimp	gip	pimp	pimp	pimp	nimph	pip	mimp[h]	pip	bamf	pump	pymp	pemp
6	sethera	teezie	hofa	ithy	haata		lezar	hith-her	teaser	leetera	chwech	hwegh	c'hwec'h
7	lethera	mithy	lofa	mithy	slaata		azar	lith-her	leaser	seetera	saith	seyth	seizh
8	hovera	katra	seckera	owera	lowera		catrah	anver	catra	over	wyth	eth	eizh
9	dovera	hornie	leckera	lowera	dowa		horna	danver	horna	dover	naw	naw	nav
10	dick	dick	dec	dig	dick		dick	dic	dick	dik	deg	deg	dek
15	bumfit	bumfit	bumfit	bumfit	mimph		bumfit	mimphit	bumper		pymtheg	pymthek	pemzek
20	giggot								jiggit		ugain	ugens	ugent

Erthyglen stroth

Karrek Triermain ha menydh Watson's Dodd yn Pow an Lynnyn

Menydh Pen y Ghent

An yethow Brythonek arnowydh an jeves furvow dyffrans a’n erthyglen stroth: Kembrek yr, -'r, y, Kernewek an, ha Bretoekn an, ar, al. An re ma oll a dheu dhyworth furv diboslevys a’n Brythonek Kemmyn *sindos. An furv Kembrek Koth yw ir (po -r wosa bogalen), mes yma dustini yn Kumbrek rag erthyglen yn -n keffrys ha -r. Rag ensampel an re a sew:

Tallentire, Cumbria (Talentir 1200–25): 'tal an tir' (Kembrek tal y tir)
Triermain, Cumbria (Trewermain, Treverman c 1200): 'trev an men' (Kembrek tre(f) y maen)
Treales, Lancashire (Treueles 1086): 'trev an lys' (Kembrek tre(f) y llys). (mes nyns eus erthyglen dhe Treflys, Powys).
Pen-y-Ghent, Yorkshire (Penegent 1307): 'penn pow an or' (Kembrek pen y gaint). Hanow konteth ‘Kent’ a gomprehend an keth rann diwettha (Kembrek cant 'amal, or'.
Traquair, Borders (Treverquyrd 1124): 'trev war Dhowr Quair' (Kembrek tre(f) y Quair).
Penicuik, Midlothian (Penicok 1250): 'penn an gog' (Kembrek pen y cog)
Liscard, Wirral (Lisenecark 1260): 'lys an garrek' (Kembrek llys y garreg),

Dedhyas mernans

Anpossybyl yw dhe ri dedhyas kewar dhe vernans Kumbrek. Yn kres an 11ves kansvledhen nebes perghennow tir a’s teva henwyn Kumbrek, rag ensampel Dunegal (Dyfnwal), arlodh Strathnith , Moryn (Morien), arlodh Cardew ha Cumdivock; hag Eilifr (Eliffer), arlodh Penrith.

Yma gwig ogas dhe Carlisle gelwys Cumwhitton (a-gynsow Cumquinton). Hemm a gomprehend, dell hevel, an ger Kumbrek ‘cum’ (komm) ha’n hanow Norman ‘Quinton’. Nyns o Normanow y’n ranndir na kyns 1069.

Yn Batel an Standard yn 1138, kampollys veu Kumbroryon avel bagas ethnik diblans. Kyn fe aga gonisogeth pur hevelep dh’aga hentrevogyon Albanek ha Sowsnek, aga yeth o an dyffrans martesen. An kastell yn Castle Carrock (Kastell Karnek - Castell Caerog yn Kembrek) veu drehevys a-dro dhe 1160–1170. Barmulloch, (Badermonoc a-gynsow, dhyworth an Kumbrek bos menegh veu presentys dhe’n eglos gans Myghtern Malcolm IV a Alban ynter 11.53 ha 1165.

An hanow teylu Wallace a styr "Kembro" po "Kumbro" yn Lallansek. Possybyl yw dell dheuth re a’n Wallaces y’n ranndir Clyde dhyworth Kembra, mes moy gwirhaval yw dell veu usys dhe dheskrifa pobel a brederys aga bos "Welsh" drefen aga yeth Kumbrek. Ny usys veu henwyn teylu kyns 1200. William Wallace, aswonys yn Albanek avel Uilleam Breatnach;– hemm yw Wella Brython po Kembro), a dheuth dhyworth ranndir Renfrew, hanow Kumbrek y honan. Wallace a ladhas sheryff Lanark (hanow Kumbrek ynwedh) yn 1297. Ha kyn kavsa an hanow dhyworth y das, possybyl yw dell gowsas an teylu Kumbrek may fe henwys yndella.

Yn ranndiryow erel dell hepkoras yethow Keltek, an renkasow ughella veu Sowsnekheys kyns an werin. Dhyworth 1262 yma rol a henwyn tus o trigys yn ranndir Peebles. Yn aga mysk yma henwyn Kumbrek kepar ha Gospatrick: (gwas Sen Padrik), Gosmungo: (gwas Sen Mungo), Guososwald: (gwas Sen Oswald a Northumbria) ha Goscubrycht: (gwas Cuthbert). Dew sans (Oswald ha Cuthbert) a dheuth dhyworth Northumbria], ow tiskwedhes delanwes war Gumbrek na gevys yn Kembrek.

Yth hevel dell allsa Kumbrek treusvewa dhe gres an 12ves kansvledhen avel yeth an werin, ha’n 13ves kansvledhen gans an diwettha kowsoryon. Yma dhe dhew ranndir yn arbennek niver meur a henwyn Kumbrek, hemm yw Lanercost, dhe’n est a Carlisle hag a-dro dhe Torquhan, soth a Garedin. Gwirhaval yw dell verwis Kumbrek ynter 1250 ha 1300.

Dasserghyans arnowydh

Menydh Blencathra (Bleyn an Gador)

Menydh Helvellyn (Hal Velyn)

A-dhia 2000, y feu assay dhe astiveri an yeth Kumbrek, owth usya furvyansow an yeth dhyworth an 12ves kansvledhen. Hanow an yeth yw Cwmbraic.

Ottomma nebes lavarow yn Kernewek ha Kumbrek Dasserghys

Pyth yw? - Peth yw?
Morwenna ov vy - Morwenn wym
Piw os'ta? - Pfi/pwi wyt ti?
Pyth yw dha hanow? - Peth yw ty eno?
Ow hanow yw... Eno mi yw...
My a gar - Mi y(n) gar
Yth esov vy ow kerdhes war an treth - Wym yn carddeth er y traíth
My a dhyski kernewek - My y(n) ddysci Carnowec
Piw yw an den-na? - Pwi yw yn den-na?
Kales yw an ober skol - Caleth yw gwaíth/obair y scol
Pyth yw an Kumbryk rak...? - Peth yw y cwmbraíc am...?
Ema an logh war an menydh - Ymaí'r loch er y mynydd
n'eus pobl y'n chy hedhyw - Nid aís/n'aís pobal y'n ti hethy
An chy - yn ti
an mor - y mor
an den - yn den