Oksyjen
Elven gymyk yw oksyjen, niver 8 y'n Vosen Beriodek. Y furvell gymyk yw O. An hanow a dheu dhyworth an geryow Greka oxy genes, ow styrya furvya trenken. Oksyjen yw an elven tressa moyha pals y'n Ollvys, wosa hidrojen ha heliom. Y'n Kevreyth Howlek, anusadow yw an Norvys drefen bos kemmys oksyjen y'n ayrgylgh (arwodh sur a vewnans, drefen bos furvyes gans lughwrians).
Ensampel a | Elven gymyk, dialkan, lithophile |
---|---|
Klass | bagas 16, oxidizing agent |
Konter a | phlogiston |
Dydhyas diskudhans | 1774 |
Niver atomek | 8 |
Aray an elektrons | [He] 2s² 2p⁴, 1s² 2s² 2p⁴ |
Elektronegedhegedh | 3.44 |
Studh oksidyans | −2, −1, 1, 2 |
Rann a | period 2, bagas 16, oxygen gasoreceptor activity, oxygen carrier activity, dowr |
Synsys ynno/i | oxygen atom |
Gwradh | 60, 73, 152, 48 |
Restrennow kelmys war Gemmyn Wikimedia |
Essensek yw oksyjen drefen y vos rann a DNA ha kesstoffow erel posek dhe vewonieth. Yma edhomm dhe pub eneval a oksyjen rag anella. Nans yw a-dro dhe 2.4 bilvil bledhen an nivel oksyjen y'n ayrgylgh a dhallathas sevel y'n Hwarvos Oksidysans Meur. Eghennow nowydh a usyas lughwrians dhe askorra oksyjen. An oksyjen o gwenon dhe'n cyanobakteria hag a vewa kyns. Ny yll den anella pan vo le ages 17% oksyjen y'n ayrgylgh. Mes re oksyjen yw peryllus ynwedh, yn arbennek dhe sedhoryon downvor, neb a yll kavos the bends.
Joseph Priestley (1733-1804) a veu an kynsa dhe dhiskrifa oksyjen yn mis Est 1774. Ev a fogellas howlsplann war verkurik oksid (HgO), ha kuntel an gass hag a veu askorrys. Carl Wilhelm Scheele (1742-1786), kymygydh a Sweden, a wrug devnydhya an unn method diw vledhen kyns henna, mes ny skrifas derivas. Yn mis Gwynngala 1774 ev a skrifas lyther dhe Antoine Lavoisier (1743-94) yn Pow Frynk a-dro dhe'y dhiskudhyans. Ny leveris Lavoisier ev dhe dhegemeres an lyther. Priestley a vysytyas Lavoisier yn mis Hedra 1774, ha ny leveris Lavoisier a-dro dhe henna hwath. Mes Lavoisier a gonvedhas diskudhyans oksygen dhe dhisprevi tybieth phlogiston. Lavoisier a brovyas an hanow oxygene rag an elven.
Askorrys yw 100 milvil tonnas a oksyjen dhyworth an ayr pub bledhen, po dhyworth ayr linyel po devnydhya ridrow zeolit dhe sugna'n nitrojen dhyworth an ayr. Usys yw an brassa rann a'n oksyjen dhe wul dur (55%) po y'n diwysyans kymyk (25%). Usys yw mynsow le yn klavjiow, dyghtya dowr, fusennow ha treghi alkenyow. An diwysyans kymyk a dhasober oksyjen gans ethylen dhe wul ethylen oksid, hag yn y dro dhe wul lin gorthrew, polyester ha gwiasow dillas.
Monow silikon-oksyjen a gomprehend an brassa rann a groghen an Norvys, war-barth oksidow elvennow erel. Oksyjen y'n ayrgylgh ughel a wari rann bosek yn y furv ozon (O3). An ozon a wra sugna dewynnyans ugh-violet, ow kwitha enep an Norvys rag an dewynnyans peryllus ma. Klorofluorokarbonow o kudyn meur dhe'n Nivel Ozon, mes lettyes ens gans Protokol Montreal yn 1987.
Poos atomek yw 15.99, y boynt teudhi yw -218°C ha'y boynt bryjyon yw -183°C. Y dhosedh yw 1.43 gramm an liter. Gass diliw, anvlasus yw oksyjen. Glas yw liw lin oksyjen.
Mirva
golegi-
Joseph Priestly
-
Carl Wilhelm Scheele
-
Antoine Lavoisier
-
Hornven bondys dhyworth oos an Hwarvos Oksidysans Meur
-
Gweythva oksyjen yn Florida
-
Visour bejeth
-
Sedhor downvor
-
Fusen owth usya oksyjen avel keunys
-
An toll y'n Nivel Ozon