Dowr

Kesstoff kymyk diliw anvlasus yw dowr, pur aswonys dhe dhen avel rann a’n ayrgylgh ha hidrosfer. Kemmyn yw dres an efanvos. Essensek yw dhe bub tra byw. Y furvel gymyk yw H₂O, hemm yw ev a gomprehend dew atom a hidrojen hag unn a oksyjen.

Ensampel a	type of chemical entity
Klass	oksid, dihydrogen chalcogenide
Liw/yow	glaswer, gwyrdh, glaswer, diliw, gwynn, diliw, liw dowr
Furvell gymyk	H₂o
Rann a	boos, hidrolysans, water channel activity, cellular water homeostasis, water transport, water homeostasis, water transmembrane transporter activity, response to water, multicellular organismal water homeostasis, cellular response to water stimulus, avon
Synsys ynno/i	oksyjen, hidrojen
Restrennow kelmys war Gemmyn Wikimedia

• 
  Banna dowr linyel
• 
  Stock a rew soled
• 
  Komolen y’n ayrgylgh

Dowr a worher 71% a enep an nor, an brassa rann yn morow ha keunvorow. Kevys yw dowr ynwedh avel rewlivow ha lennow rew, avel dowr dor, hag y’n ayrgylgh avel komolennow ha glaw. Dowr a way yntra kreunow y’n Tro Dowroniethel. Dowr ynwedh a way a-dro dhe vorow drefen mortidys ha morfrosow.

Baya Fundy yn Kanada yn morlanow ha trig

• 
  Morlanow
• 
  Trig

Posek yw dowr yn erbysieth an bys. 70% a’n dowr usys gans den a dhe ammeth. Posek yw pyskessa dhe lies tre avel pennfenten boos. Treusporthys yw rann veur a wara an bys yn skathow. Usys yw dowr, rew hag ethen dhe yeynhe ha tommhe, yn diwysyans ha treven. Posek yw rag argerdhow diwysyansek avel teudha. Essensek yw yn lies sport ha didhanedh, kepar ha neuvya, mordardha, golya, sedha, pyskessa, skia ha skesya.

Poynt teudhi (po poynt rewi) dowr yw 0°C ha’y boynt bryjyon yw 100°C.

An Tro Dowroniethel

An Tro Dowroniethel

An tro dowroniethel, po an tro dowr, yw deskrivans a wayans dowr ynter an ayrgylgh ha war hag yn-dann enep an nor. An re ma yw an chyf argerdhow:

• der ethennans, dowr a dhe’n ayrgylgh dhyworth enep an tir po mor. Plansow a worr yn mes dowr dre’n argerdh treusanellans.
• ethen dowr a way gans an gwynsow, ha treylya dhe gomolennow gans gluthyans.
• kodhans a dhehwel dowr dhe enep an nor arta avel glaw, ergh po keser.

Delyow plansow a yll lettya glaw rag hedhes an enep a-dhistowgh dre kontrawaytyans. Dowr a yll resek dhe’n enep awosa yn-nans garrow plansow, po devera a-dhistowgh dhe’n nor.

An gweres a wari rann bosek ynwedh. Dowr a a-ji dhe’n gweres yn lent (omsidhlans). Tamm a dhowr dor a yn town dhe’n garrek avel downsidhlans, ha tamm anodho a dre’n gweres dhe’n avon avel res goles. Pan wrello nivel dowr dor drehedhes an enep, dowr a wra resek dresto, argerdh henwys res treustir.

Dowrdresen tewydh

Wosa hager-awel, y fydh an brassa rann a godhans glaw ow resek yn-nans ledrow tro’ha kanel an gover po avon, tamm anodho avel res treustir ha tamm avel res goles. Patron res treustir ha res goles a furv dowrdresen tewydh. Dowrdresen a dhiskwedh chanjyow yn nivel diskargans dowr y’n avon. Musurys yw hemm yn ‘kumeks’ (metrow kubek an eylen). Patron dowrdresen a greg war niver a elvennow:

• myns an kreungylgh.
• mars yw ledrow an kreungylgh serth.
• hin an ranndir (myns an glawas, ha tempredh ughel a wra kawsya meur a ethennans).
• py bar a garrek gweli eus y’n kreungylgh (kerrygi dewanus, andewanus po tellek).
• py bar a blansow usi ow tevi y’n kreungylgh (koswigow po gwelstiryow, po tir difeyth).
• py bar a dhyghtyans dowrgylgh den a wra devnydh anodho (tennas dowr rag diwysyans ha treven, drehevel argeow hag erel).
• mar wra den drehevel meur a dylleryow andewanus, rag ensampel fordhow tarmac, tohow legh ha drehevyansow po parkow kerri kestevyn.

Tirfurvow avon

Pan wra dowr drehedhes enep an nor avel glaw po ergh, yma nerthedh dhodho. Usys yw rann an nerthedh dhe fetha rutyans y’n kanel. An remenant a dreusperth godhes yn-nans an avon, ow chanjya shap an tir. Yma settow erel a dirfurvow a-hys an arvor hag yn ranndirow rewlivel.

Furvow byw dowrek

Yma dowrow an bys leun a furvow byw. Bewnans a furvyas y’n kynsa prys yn dowr, nans yw ogas dhe 4 bilvil a vledhynnyow, ha trigys yw puskes ynno oll aga bewnans. Bronnviles a yll triga yn dowr ynwedh, kepar ha morviles ha morhoghes. Diwelvennoges kepar ha kwilkynnyow a spen rann a’ga thermyn y’n dowr ha rann y’n ayr. Kemmyn yw ydhyn bos ogas dhe dhowr, kepar ha pennow gwynn ha heyji. Plansow kepar ha gommon a dyv yn dowr mor ha korel a yll furvya kribow meur. Unn ensampel yw Krib-bar Meur Ostrali.

• 
  Krib-bar Meur Ostrali
• 
  Pennow gwynn emperourethek
• 
  Morvil keunboth
• 
  Morvleydh lewpard ha gommon
• 
  Sether kemmyn
• 
  Eghennow plankton

Effeythyow war dus

Hwarheans a dhallathas ogas dhe dhowr yn Mesopotamia, Ejyp, Rom ha’n Avon Eyndus. Lemmyn yma lies cita meur ryb avonow po an arvor dre reson kenwerth.

• 
  Dowr Nil ha cita Luxor
• 
  Evrek Nowydh
• 
  Shanghai
• 
  Skath kenwerth arnowydh

Tus a wra dyghtya dowr dh’y wul salow dhe eva, dell yw usys dre geworra klorin. Y’n gwettha prys, yma ogas dhe 660 milvil a dus y’n bys heb dowr salow dhe eva. Yma teknologieth arnowydh ow kweres glanhe dowr stronk. Diwysyans, ammeth ha treven a re lies tra dhe dhowr, ha'y dhefolya. An re ma a gomprehend dowr dhyworth balweyth, nitradow dhyworth parkow ha karthyon dhyworth treven.

• 
  Dowr dhyworth balweyth kober yn Enys Môn yn Kembra.
• 
  Karthyon hag atal diwysyansek y’n Dowr New war an or ynter Meksiko ha Kaliforni.
• 
  Ri karthyon dhyworth privedhyow yn avon yn Kenia

Usys yw dowr dhe wul tredan ynwedh. Arge an Tri Hownans yn China yw an dredanva dhowrdredanek moyha y’n bys.

Arge an Tri Kownans

Dowr y’n Efanvos

Askorrys yw dowr y’n efanvos avel is-askor furvyans ster. Diskudhys veu dowr yn golow kwasar 12 bilvil bledhen-wolow dhwyorth an Norvys. Prov yw hemma bos dowr y’n Efanvos rag an brassa rann y vosva. Yma meur a dhowr yn-dann enep loryow Europa hag Enceladus, tylleryow possybyl dhe gavos bewnans.

• 
  Rew dowr war Benn-Aghel Soth an planet Meurth
• 
  An skeusen ma a Enceladus a dhiskwedh linennow hag a wra gasa dowr yn-mes
• 
  Loor Europa gan enep a dhowr. An rannow tewl yw ranndiryow gans moy a vonow y’n rew.

Onan a'n mil erthygel posekka war Wikipedya yw an erthygel ma.