Tirfurv

Tirfurv yw shap aswonadow a enep an tir (ha treweythyow gweli an mor). I a hwer yn lies sort a vynsow, yntra nebes metrow dhe gansow a gilometrow.

Klassa tirfurvow

Y hyllir klassa tirfurvow yn niver a fordhow. Unn fordh yw herwydh an kerghynnedh mayth yw furvyes, po an eghen a garrek a dhelenow myns ha shap an tirfurvow, po y dyller herwydh argerdhow tektonek.

Kerghynnedh

Tirfurvow arvorel

(rag moy a vanylyon, y hweller an folen, tirfurvow arvorel)

Tirfurvow arvorel yw gwrys gans ober an tonnow, owth esknia, treusperthi ha godhesa stoffow.

Tirfurvow arvorel eskniansel

Penntir, baya, sawen ha stakk yw ensamplow a dirfurvow war an arvor gwrys gans esknians.

• 
  Ranndir Donostia yn Gwlas Baskek, ow tiskwedha bayas ha pennow tir
• 
  Saven ryb treth Pednvownder, Selevan
• 
  Fow ogas dhe Dhintagell

Tirfurvow arvorel godhesansel

Wosa esknians, an mor a dreusberth tewes hag erel ha's godhesa, ow furvya trethow ha tavasow tewes.

• 
  Morlynn an Logh, Kernow
• 
  Tombolo yn Nihon
• 
  Groynys yn Kataloni
• 
  Kuspow treth
• 
  Keynow treth yn Estoni

Tirfurvow avon

(rag moy a vanylyon, y hweller an folen tirfurvow avon)

Argerdhow a esknians ha godhesans hevelep dhe dirfurvow arvorel a hwer gans avonow.

Tirfurvow avon eskniansel

Tirfurvow eskniansel tipek yw dowrlamm, kownans ha kowbollow.

• 
  Kowboll meur yn Stat Evrek Nowydh
• 
  Dowrlam Russel yn Tasmania, Ostrali, ow tiskwedhes nivel an garrek gales
• 
  Kownans yn-dann Dowrlam Victoria, ynter Zambi ha Zimbabwe

Tirfurvow avon godhesansel

Y'n keth fordh, an avon a dreusberth ha godhesa tewes ha leys war an fennva. Tirfurvow tipek yw fennva,delta ha heyl.

• 
  Fennva ha rynn an Dowr Dyfi yn Kembra
• 
  Delta Dowr Ganga yn Eynda
• 
  Tommen ryb Castle Dyke, Konteth Lincoln
• 
  Dowr Heyl, Kernow

Tirfurvow rewlivel

(rag moy a vanylyon, y hweller an folen tirfurvow rewlivel)

Rewlivow ha lienyow rew a yll esknias ha godhesa mynsow meur a stoff.

Tirfurvow rewlivel eskniansel

Rewlivow a eskni kommow, nansow U, kribow ha kern.

• 
  Nans Lauterbrunnen, Swistir
• 
  Horn margh an Wodhva dhyworth Moel Siabod
• 
  Sharp Edge, Blencathra, Pow an Lynnyn

Tirfurvow rewlivel godhesansel

Rewtinyow, bronnegi ha marianow yw tirfurvow godhesansel tipek kawsys gans rewlivow.

• 
  Als arvorel a rewtinyow, Dinas Dinlle, Kembra
• 
  Bronnek yn Kledhbarth Iwerdhon
• 
  Pennmarian meur yn Alpow Pow Frynk

Tirfurvow frosrewlivel

(rag moy a vanylyon, y hweller an folen frosrewlivans)

Ynwedh, kemyskans a argerdhow avon ha rewliv a gaws tirfurvow frosrewlivel, kepar ha pollow kalter, leskargvaow hag avonow plethys.

Tirfurvow godhesans rewlivel

• 
  Leskargva hag avon blethys
• 
  Leskargva Skeiðarárjökull, Rewenys
• 
  Poll kalter yn Greunland

Tirfurvow amalrewlivel

(rag moy a vanylyon, y hweller an folen amalrewlivans)

Tirfurvow amalrewlivel a hwer yn tylleryow a-ugh rewlivow (nunatakow) po ogas dhe rewlivow. Argerdhow kepar ha ober rewi-teudhi a askor tirfurvow kepar ha radel, kleusvaow ha dor patronyow.

• 
  Klusva war benn menydh yn Pow an Lynnyn
• 
  Dor patronys yn Alaska
• 
  Radel yn Alban

Tirfurvow eolek

(rag moy a vanylyon, y hweller an folen tirfurvow eolek)

Ober an gwyns a yll esknias, treusperthi ha godhesa tewes ynwedh.

Tirfurvow eolek eskniansel

Ober an gwyns, ow hwytha tewes erbynn enep karrek a yll gul niver a dirfurvow, kepar ha meyn skavel gronek, ventifaktow ha yardangow.

• 
  Men eskniys gans an gwyns
• 
  Ventifakt (men trihornek shapys gans ober an gwyns), Difeythtir Mohave, Kaliforni
• 
  Yardangow y'n Difeythtir Qaidam, China
• 
  Hager-awel polter yn Teksas, 1935

Tirfurvow eolek godhesansel

An gwyns a guntel tewes dhe wul breow gelwys tewynnow. Yma lies sort ha shap anedha.

• 
  Tewyn barghan
• 
  Skeusen lorell a dewynnow seyf
• 
  Tewyn steren ha pans dihwethans

Tirfurvow tektonek

(rag moy a vanylyon, y hweller an folen tirfurvow tektonek)

Gwayans an plattys tektonek a wra tirfurvow meur ha byghan, ow krog war aga thyller komparek dhe emlow dyffrans.

Tirfurvow emlow drehevyek

Dew blat a wra gwaya a-les. Hemm a furv loskvenydhyow basalt a-hys keynow kres an keynvor, keffrys ha nansow fols ha tell tanvorel.

• 
  Bewheans a furvyans keyn kres an keynvor
• 
  Nans fols yn Rewenys
• 
  Tell tanvorel hidrothermel
• 
  Enys loskvenydhyek war geyn kres an keynvor Atlantek
• 
  Lynn Tanganyika yn Nans Fols Afrika est

Tirfurvow emlow kisus

Pan wra dew blat gwaya an eyl tro'ha y gila, furvyes yw kadonow menydhyow kepar ha'n Andes, stratoloskvenydhyow ha kleudhyow islonkel.

• 
  Kadon menydhyow an Andes
• 
  Kleudh islonkel Puerto Rico
• 
  Stratoloskvenydh Cotopaxi

Tirfurvow emlow gwithyasel

A-hys emlow gwithyasel, nyns yw krestennen nowydh gwrys po distruys. Yn le henna, an eyl tu a way hevelys dh'y gila. Ledrow serth, pollow fowt gans hyns ygam-ogam a hwer.

• 
  Fowt San Andreas, Kaliforni
• 
  Lynn San Andreas, ensampel a boll fowt
• 
  Kleger fowt kawsys gans dorgrys

Karrygi

Eghennow dyffrans a garrek a's teves gnasow dyffrans. Hemm yw skila tirwedhow dyffrans, ow krog war an fordh yth esknions po tewedha.

Men growan

Men growan a dewedh yn blockys pedrek. Hemm a furv karnow, pur aswonnys yn Kernow ha Dewnans. Tirfurvow hevelep, mes yn ranndiryow trovannel, yw kopjes ha bornhardts.

• 
  Karn an Keuswask
• 
  Kopje yn Zimbabwe
• 
  Bornhardt yn Ostrali, Uluru

Krey

Karrek dellek yw krey, ytho ny wra goverow frosa war enep an tir. Y'n termyn wosa Oos an Rew, an tir o rewys ytho dowr teudh a esknias nansow, yth yw segh lemmyn. Krey a furv ledrow serth, hag eskniys yw avel alsow gans an mor.

• 
  Alsow Gwynn Dover
• 
  Devil's Dyke, Sussex, ensampel a dirwedh krey

Kalgh

Kalgh a furv sett a dirfurvow arbennik drefen bos tewedhys yn es gans dowr. Karst yw hanow an tirwedh ma. I a gomprehend gogowyow, lenkdell ha daspennfentenyow.

• 
  Gogow kalgh - Gaping Gill yn kledhbarth Pow Sows
• 
  Kownans Cheddar Gorge
• 
  Daspennfenten avon

Gwylar

Unn furv arbennek a galgh kevys y'n mor yw gwylar. Ev a hwer avel kribow yn ranndiryow trovannel.

• 
  Krib a wylar yn Israel
• 
  Rann a Varr-grib Meur Ostrali
• 
  Skeusen dandhowr a grib

Dorles

Y hyllir klassa tirfurvow herwydh aga tyller war enep an nor. Yn tylleryow Alpek ha penneghlek (Arktik hag Antarktik), tirfurvow rewlivel hag amalrewlivel yw kemmyn. Gwarthevys yw dorlesow temprek gans tirfurvow avon. Gwelys yw tirfurvow eolek yn difeythtiryow an is-trovannow. Tewedha krev y'n trovannow a askor gweresow down ha tirfurvow men growan.

Tirfurvow war blanettys erel

A-dhia an 1960ow, lies tavell efanvos re vysytyas planettys erel. Yn farthys, possybyl o dhe weles tirfurvow pur hevelep dhe'n re war an nor. Diskudhys yw ensamplow a dirfurvow avon ha tewynnow war an planet Meurth, tirfurvow rewlivel war Blouton, lynnyn war an loor Titan, loskvenydhyow war Io ha Gwener. Unn argerdh pur gemmyn war blanettys erel nag yw mar gemmyn war an Nor drefen bos dhodho ayrgylgh yw kowdelli.

Ensamplow a gowdell

• 
  Kowdoll Barringer, Arizona
• 
  Lies kowdoll ow komprehendya Valhalla war Callisto
• 
  Remenans kowdoll Vredefort, Afrika Dhyghow
• 
  Kowdoll Balanchine ow tiskwedhes bleyn yn kres an kowdoll, Mergher

Ensamplow a dirfurvow erel y'n Kevreyth Howlek

• 
  Tewynnow war an blanet Meurth
• 
  Loskvenydh gweythresek war Io
• 
  Nans fols, Valles Marineris war Veurth
• 
  Esknians gans dowr war Veurth
• 
  Lynnyn war an loor Titan
• 
  Rewlivow a rew nitrojen war Blouton