Amalrewlivans

Amalrewlivans (hanow gwann - amalrewlivel) yw an argerdhow a sew teudhi ha rewi yn ranndiryow a-ugh rewlivow po ogas dhe rewlivow. Ytho ranndiryow avel Kernow na veu rewlivys a wodhevis amalrewlivans dres Oos an Rew.

Amalrewlivans a dheuth testen akademek yn dororieth wosa Walery Łoziński, dororydh polonek, dhe gomendya an ger yn 1909.

Yn fenowgh an tir yn ranndiryow amalrewlivel yw rewys, hemm yw stagrew (permafrost).

Block rew yn stagrew
Stagrew ow teudhi, Enys Herschel, Kanada

Elvennow a wra nasya amalrewlivans Chanjya

Dorles - tempredhow yw yeynna yn ranndiryow pella dhyworth an kehysedh.
Ughder - an tempredh a godh 1°C gans pub 100m a ughelder.
Frosow keynvor - frosow dhyworth ranndiryow penneghlek a yll yeynhe ranndiryow pella dhyworth an penneghel.
Brastirekter - ranndiryow yn kres brastir yw yeynna.

Argerdhow amalrewlivans Chanjya

Amalrewlivans a gaws niver a argerdhow a wra godhesow kemysk avrewlys. An argerdhow a gomprehend:

Ober rewi-teudhi - kylghow a rewi (y'n jydh po hav) ha teudhi (y'n nos po gwav) a gaws dowr dhe efani ha krackya karrek.

Dowr a dhe fols y'n garrek, rewi hag efani an fols
Meyn rewvrewys wosa ober rewi-teudhi
Effeyth ober rewi-teudhi war Glyder Fawr, Kembra

Gweresliv - spysow a rewi ha teudhi y'n gweres a gaws an gweres dhe liva war nans leder.
Oorliv - hevelep orth weresliv mes war dir gwastas. Gwres leun a dhowr teudh a liv.
Karreklammow - ober rewi-teudhi a wra meyn lows. I a yll kodha war nans leder avel karreslynk po erghslynk dhe furvya radel.
Erghtewedha - ergh hag a dreyl dhe rew a yll tewedha hag esknias an garrek weli gans gweres dowr teudh.

Kloutys ergh a-ugh an Rewliv Athabaska
Klout ergh yn Alban

Tirfurvow amalrewlivel

Tirfurvow Chanjya

Klusva - (felsenmeer po blockfield yn Sowsnek) karrek weli a-ugh an rewliv yw terrys gans ober rewi-teudhi.

Klusva war Broad Crag, rann a Scafell Pike, ughella menydh Pow Sows
Klusva war Glyder Fawr (Cludair yw klusva yn Kembrek), Park Kenedhlek Eryri

Pennvrewyon - (head po coomberock yn Sowsnek) - godhesow lows gwayys war nans leder wosa gweresliv. An ger coomberock a gampoll godhesow krey war woles ledrow krey yn Pow Sows dyghow, head yw term usys yn Kernow yn kynsa (1839) rag godhesow kemysk a garrygi erel, rag ensampel yn Dartmoor.

Lappys gweresliv a bennvrewyon yn Wyoming
Terassys gweresliv yn Nihon ow tiskwedha an godhesow kemysk
Treth drehevys ogas dhe Brighton, Pow Sows. War woles yma godhesow treth kyns Oos an Rew, a-ugh yma pennvrewyon gans menhesennow a olifanses kynsistorek (mamothas) ha dowrvergh ynna.
Pennvrewyon dhyworth nans yw 20,000-100,000 vledhen

Dor patronys - dor patronys a hwer le may hwra meyn furvya kylghow, liestuegyon ha linennow, ow krog war an tirwedh leel. Rewi ha teudhi a dreyl an godhesow dhe dhigemyska tewes ha bili.

Pingo ha dor patronys yn Kanada
Dor patronys yn Alaska
Kylghow meyn yn Svalbard
Linennow meyn yn Alban

Lappys gweresliv - (solifluction lobes yn Sowsnek) furvyes yns i pan hwrello gweres leun a dhowr liva war nans leder drefen gravedh, ow furvya lappys shap U

Lappys gweresliv yn Wyoming
Effeyth gweresliv yn Swistir

Karnow - (Tor yn Sowsnek) Usys yw an ger ma dhe dheskriva tirfurvow hevelep aga semlant mes furvyes gans niver a fordhow. Yn ranndiryow amalrewlivel, ober rewi-teudhi a vrew rannow a'n karrygi dhe asa blockys an eyl war benn y gila.

Karn yn Wicklow, Iwerdhon
Karn Kilmargh, Goon Brenn, Kernow

Radel - (scree yn Sowsnek) furvyes wosa ober rewi-teudhi dhe derri an garrek war alsyow. An darnow a godh war nans an leder serth.

Radel yn Coire Lagan, Menydhyow an Cuiltheann
Radel Wastwater, Pow an Lynnyn

Tundra yw an ekokevreyth kevys yn ranndiryow amalrewlivel, po Arktik/Antarktika, hemm yw penneghlek, po Alpek, menydhyek.

Tundra yn Kanada
Tundra ugheltir yn Washington, Statys Unys

Gwynslows Chanjya

Gwynslows (loess yn Sowsnek) yw tewes a yll bos hwythys pell dhyworth rewlivow dhe ranndiryow amalrewlivek. Dell yw usys tewes po pri liw melyn yw. Gwynslows a ros y hanow dhe Dhowr Melyn po Hwang Ho yn China. Pur kemmyn yw yn Asi kres ha'n Statys Unys.

Dowr melyn yn China
Gwynslows yn stat Mississippi, Statys Unys
Tirwedh gwynslows yn China