Tektonieth plattys
Tektonieth plattys yw tybyans dororieth. Ev a dhispleg gwayans yn lithosfer an Nor: hemm yw, krestennen ha rann wartha mantel an Nor. Rynnys yw an lithosfer yn plattys, re anedha pur vras ow komprehendya brastiryow dien. An ger tektonieth a dheu dhyworth an Latin Diwedhes tectonicus, dhyworth an Greka Koth τεκτονικός hemm yw "ow tochya drehevel". An tybyans re dheuth dhyworth tybyansow kyns kepar ha dryftyans an brastiryow (devisys gans Alfred Wegener) a-dhia dalleth an 20ves kansvledhen. Dororydhyon Harry Hess, Robert Dietz a Bennskol Princeton ha Robert Coats a Arhwithrans Dororiethel an Statys Unys a dhiskudhas an argerdh lesa gweli an mor y'n 1950ow ha 1960ow, ha wosa henna recevys veu an tybyans gans an gemeneth dhororiethel ollgemmyn.
 | |
| Ensampel a |
tybyans  |
|---|---|
| Klass |
geotectonics |
| Rann a |
lithosfer |
| Dydhyas dyllo |
1965 |
 Restrennow kelmys war Gemmyn Wikimedia | |
Tommder dhyworth an mantel yw pennfenten an nerthedh a lew tektonieth plattys, mes fatel wra hemm ober nag yw konvedhys poran. An brassa rann a dhororydhyon a grys poster plat yw tansugnys dhe denna an plattys a-les.
Krestennen an Norvys golegi
Gwrys a dhew nivel yw rann bella a gesweyth an Norvys. An pella unn yw an lithosfer, rann soled a gomprehend an grestennen ha ughella rann an mantel.
Yn-dann an lithosfer yw an asthenosfer. An asthenosfer yw soled po lin glusek tomm a yll resek avel lin dres termynnyow hir. Frosow dardhegyans y'n asthenosfer a dreusperth tommder dhe'n enep may pluvennow a vagma le aga dosedh a dhiberth an plattys yn keynow kres an keynvor. An downna mantel yn-dann an asthenosfer yw moy diwedhyn drefen an dosedh fest ughel ena.
Plattys brastiryel ha keynvorek golegi
Yma diw eghen a blattys tektonek:keynvorek ha brastiryel.
Plat keynvorek yw plat tektonek war woles an keynvor, gwrys dre vras a garrygi mafik, rych yn horn ha magnesiom. Moy tanow ages an grestennen vrastiryel yw (dell yw usys le ages 10 km a dewder) gans moy a dhosedh. Yowynkka yw ynwedh. Pan wrello krestennen geynvoryek kesskwattya krestennen vrastiryel, an plat keynvoryek a way yn-dann an plat brastiryel drefen y dhosedh. Drefen henna ev a deudh y'n mantel hag eylfurvya. Furvyes veu an karrygi keynvoryek kottha nans yw le ages 200 milvil bledhen.
Plat brastiryel yw an rann dew a grestennen an Norvys a furv an brastiryow. Yma dhe garrek vrastiryel le a dhosedh ages karrek geynvoryek. Gwrys ynsi dre vras a garrygi felsik kepar ha men growan komposys a silika, aluminiom, sodiom ha potassiom. Bythkweth yw distruys plattys brastiryel. Furvyes veu an kottha karrygi nans yw 4 bilvil a vledhynnyow. Plattys keynvoryek a worher a-dro dhe 71% a enep an Norvys, gans 29% ow pos plattys brastiryel.
Tewder an plattys golegi
Varyansek yw tewder lithosfer an keynvoryow. Drefen y vos furvyes yn keynow kres an keynvor hag ow lesa war ves, i a tewwa pella dhe ves dhyworth keyn kres an keynvor. Yn tipek, an tewder a wra varya dhyworth 6 km y’n keynow dhe moy ages 100 km y’n parthow tansugna.
Tewder lithosfer brastiryel yw a-dro dhe 200 km, mes varyansek yw yntra dowrgelghow, kadonyow menydhyow ha kratonow (kres brastir). An dhiw eghen a grestennen a wra varya ynwedh, gans krestenen vrastiryel (35km) tewwa a lower ages krestennen geynvoryek (6 km).
Gwayans plat golegi
An lithosfer a gonsist a plattys tektonek. Yma seyth plat meur ha lies unn byghan. I a way war benn an asthenosfer. Amal plat yw may hwra dew blat metya. Pan hwarvo gwayans, an plattys a yll kawsya menydhyow, dorgrysow, loskvenydhyow, keynow kres an keynvor ha kleudhyow keynvoryek, ow krog war an fordh a way an plattys.
- Amal keskeveryel: dew blat a way an huni tro’ha y gila. Treweythyow unn plat a way yn-dann plat aral, argerdh henwys tansugna. Pan wrello plat keynvoryek kesskwatya plat brastiryel, an plat keynvoryek a way yn-dann an plat brastiryel drefen y vos poosa. Emlow keskeveryel a yll furvya menydhyow ha loskvenydhyow. Ensamplow yw kadon menydhyow an Andes yn Amerika Dhyghow ha gwarak enysow Nihon, keffrys ha Kylgh Tan an Keynvor Hebask.
- Amal dargeveryel: dew blat a wra gwaya a-les. Magma dhyworth an mantel a herdhya ynter an dew blat ha yeynhe, ow furvya tir nowydh. I a furv dorgrysow ha kleudhyow. Keynow kres an keynvor ha Nans Fols Afrika yw ensamplow.
- Amal treusfurv: dew blat a way an eyl tu hevelys dh'y gila.I a furv dorgrysow. Fowt San Andreas yn Kaliforni yw unn ensampel, Mordir Nowydh ensampel aral.
Dorgrysow, gweythres loskvenydhyek, drehevel menydhyow ha furvyans kleudhyow keynvor a hwer a-hys emlow plattys. Gwayans an plattys a wra varya ynter 1-4 cm an vledhen yn Keyn Kres an Keynvor Iwerydh (mar uskis avel tevyans ewines) ha 10 cm an vledhen yn acheson an Plat Nazca.
Plattys meur golegi
Seyth po eth plat yw y’n klass ma:
- Plat Afrika
- Plat Antarktika
- Plat Eyndo-Ostralek, rynnys treweythyow dhe:
- Plat Eyndek
- Plat Ostralek
- Plat Eurasiek
- Plat Amerika Gledh
- Plat Amerika Dhyghow
- Plat Hebask